Farmakoterapia w chowie świń – od antybiotyków po hormony regulujące rozród
Leki stosowane u świń stanowią niezwykle szeroką i zróżnicowaną grupę preparatów farmaceutycznych, które odgrywają kluczową rolę w utrzymaniu zdrowia stada trzody chlewnej oraz zapewnieniu optymalnych wyników produkcyjnych. Współczesna weterynaria oferuje hodowcom świń szeroki arsenał środków terapeutycznych i profilaktycznych, obejmujący antybiotyki, leki przeciwzapalne, preparaty przeciwpasożytnicze, szczepionki oraz hormony regulujące rozród. Właściwe stosowanie tych substancji pod nadzorem lekarza weterynarii jest fundamentem skutecznej ochrony zdrowia zwierząt gospodarskich, a jednocześnie kluczowym elementem zapewnienia bezpieczeństwa żywności pochodzenia zwierzęcego. W ostatnich latach, wraz z rosnącą świadomością problemu antybiotykooporności i zwiększonymi wymogami dotyczącymi dobrostanu zwierząt, podejście do stosowania leków w chowie świń uległo znaczącym zmianom, kładąc większy nacisk na profilaktykę, racjonalne stosowanie antybiotyków oraz poszukiwanie alternatywnych metod ochrony zdrowia stada.

Antybiotyki i leki przeciwbakteryjne u świń
Antybiotyki stanowią jedną z najważniejszych grup leków stosowanych w hodowli trzody chlewnej, wykorzystywanych przede wszystkim w leczeniu i zapobieganiu zakażeniom bakteryjnym. Najczęściej stosowanymi klasami antybiotyków u świń są tetracykliny, penicyliny, makrolidy, sulfonamidy oraz cefalosporyny. Wybór odpowiedniego antybiotyku powinien zawsze opierać się na wynikach badań laboratoryjnych oraz znajomości lokalnej sytuacji epidemiologicznej w stadzie.
Tetracykliny, w tym oksytetracyklina, chlorotetracyklina i doksycyklina, należą do najczęściej przepisywanych antybiotyków w leczeniu chorób układu oddechowego świń. Wykazują one skuteczność przeciwko bakteriom odpowiedzialnym za enzootyczne zapalenie płuc, w tym Mycoplasma hyopneumoniae, oraz w leczeniu dysenterii świń wywoływanej przez Brachyspira hyodysenteriae. Tetracykliny mogą być podawane różnymi drogami – domięśniowo w postaci preparatów długodziałających, doustnie w wodzie do picia lub jako dodatek paszowy. Dawkowanie zależy od drogi podania i waha się od 5 do 40 mg na kilogram masy ciała.
Penicyliny i ich pochodne stanowią drugą najczęściej stosowaną grupę antybiotyków u świń. Preparaty te charakteryzują się dobrą skutecznością przeciwko bakteriom Gram-dodatnim, w tym paciorkowcom wywołującym posocznicę prosiąt. Amoksycylina w połączeniu z kwasem klawulanowym znajduje szerokie zastosowanie w leczeniu zakażeń dróg oddechowych oraz chorób układu moczowo-płciowego u loch.
Makrolidy, takie jak tylozynai tylwalozyna, są szczególnie skuteczne w zwalczaniu chorób układu oddechowego. Stosuje się je w leczeniu enzootycznego zapalenia płuc oraz w zapobieganiu dyzenerii świń. Preparaty te dostępne są w postaci iniekcyjnej oraz jako dodatki paszowe, co ułatwia leczenie grupowe dużych stad.Kontynuuję pisanie artykułu, włączając informacje o MMA i dalszych grupach leków:
Regulacje prawne i odpowiedzialne stosowanie antybiotyków
Od stycznia 2022 roku w Unii Europejskiej obowiązuje zakaz rutynowego stosowania antybiotyków u zwierząt gospodarskich. Nowe przepisy zabraniają profilaktycznego leczenia całych grup zwierząt oraz stosowania antybiotyków w celu zrekompensowania niskiego dobrostanu lub braku higieny. Antybiotyki mogą być podawane tylko zwierzętom chorym, po postawieniu diagnozy przez lekarza weterynarii. Lekarz prowadzący stado jest zobowiązany do pozostawienia w gospodarstwie dokumentacji leczenia, a hodowca musi przestrzegać okresu karencji przed ubojem zwierząt lub wykorzystaniem produktów pochodzenia zwierzęcego.
Europejska Agencja Leków wprowadziła kategoryzację antybiotyków według ich znaczenia dla zdrowia publicznego. Antybiotyki krytycznie ważne dla medycyny ludzkiej, takie jak cefalosporyny trzeciej i czwartej generacji oraz fluorochinolony, powinny być stosowane u zwierząt tylko w wyjątkowych sytuacjach, gdy inne opcje terapeutyczne zawiodły. Priorytetem jest stosowanie antybiotyków z kategorii D, które mają mniejsze znaczenie dla medycyny ludzkiej, takich jak tetracykliny i penicyliny.
Niesteroidowe leki przeciwzapalne w chowie świń
Niesteroidowe leki przeciwzapalne odgrywają istotną rolę w kontroli bólu i stanów zapalnych u świń. Meloksykam stanowi jeden z najczęściej stosowanych NLPZ u trzody chlewnej, wykorzystywany w leczeniu stanów zapalnych układu oddechowego, kulawizn oraz jako wsparcie w zespole MMA u loch. Preparat ten może być podawany domięśniowo lub doustnie, a jego działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne utrzymuje się przez około 24 godziny.
Karprofen to kolejny NLPZ stosowany u świń, szczególnie w kontroli bólu pooperacyjnego oraz w leczeniu schorzeń układu mięśniowo-szkieletowego. Kwas tolfenamowy znajduje zastosowanie w ostrzejszych stanach zapalnych wymagających szybkiego działania. Wszystkie NLPZ powinny być stosowane ostrożnie, szczególnie u zwierząt z zaburzeniami czynności wątroby lub nerek.
Zastosowanie NLPZ przynosi wymierne korzyści w postaci poprawy dobrostanu zwierząt, szybszego powrotu do zdrowia oraz lepszych wyników produkcyjnych. W przypadku leczenia zespołu MMA, będącego złożonym schorzeniem obejmującym zapalenie wymienia, macicy i bezmleczność u loch w okresie poporodowym, NLPZ stanowią ważny element terapii wspomagającej, uzupełniającej działanie antybiotyków.
Leczenie farmakologiczne zespołu MMA
Zespół MMA występuje u loch w ciągu 12 do 72 godzin po porodzie i stanowi jedno z najważniejszych wyzwań w produkcji świń. Leczenie tego złożonego schorzenia wymaga kompleksowego podejścia farmakologicznego. Podstawę terapii stanowią antybiotyki o szerokim spektrum działania, skuteczne przeciwko bakteriom Gram-ujemnym, głównie Escherichia coli, Klebsiella, Staphylococcus i Streptococcus.
W leczeniu MMA najczęściej stosuje się amoksycylinę z kwasem klawulanowym w dawce 15 mg/kg masy ciała domięśniowo lub dożylnie, trzykrotnie dziennie przez 3-5 dni. Alternatywnie można zastosować cefalosporyny pierwszej generacji, sulfonamidy z trimetoprimem lub enrofloksacynę w odpowiednich dawkach. Równolegle z antybiotykoterapią zaleca się podawanie NLPZ, takich jak meloksykam w dawce 0,4 mg/kg masy ciała, który zmniejsza stan zapalny i obniża gorączkę.
Ważnym elementem leczenia jest także stymulacja wydzielania mleka poprzez podanie oksytocyny w dawce 10-20 jednostek międzynarodowych domięśniowo, 3-4 razy dziennie. Leki przeczyszczające lub suplementy błonnika mogą być wykorzystane w przypadku współwystępującego zaparcia. Wczesne rozpoznanie i rozpoczęcie leczenia znacząco poprawia rokowanie i zmniejsza śmiertelność prosiąt.
Profilaktyka swoista – szczepionki dla świń
Szczepienia stanowią fundamentalny element profilaktyki chorób zakaźnych u świń i pozwalają na znaczące ograniczenie stosowania antybiotyków w stadzie. Współczesna weterynaria dysponuje szerokim wachlarzem szczepionek przeciwko najważniejszym patogenom bakteryjnym i wirusowym występującym u trzody chlewnej.
Szczepionki przeciwbakteryjne
W profilaktyce chorób układu oddechowego kluczową rolę odgrywają szczepionki przeciwko Mycoplasma hyopneumoniae, będącemu głównym czynnikiem etiologicznym enzootycznego zapalenia płuc. Dostępne preparaty, takie jak Suvaxyn M.hyo, Porcilis PCV Mhyo czy Hyogen, mogą być podawane domięśniowo lub innowacyjną metodą śródskórną bezigłową, która poprawia dobrostan zwierząt. Warchlaki szczepione są zazwyczaj w 3. i 6. tygodniu życia.
Szczepionki przeciwko Actinobacillus pleuropneumoniae, wywołującemu pleuropneumonię świń, zawierają antygeny egzotoksyn ApxI, ApxII i ApxIII. Ze względu na różnorodność serotypów występujących w Polsce szczepionki zapewniają tylko częściową ochronę, nie eliminując nosicielstwa bakterii. Immunizację przeprowadza się w 6. i 10. tygodniu życia warchlaków.
W zapobieganiu biegunkom bakteryjnym u prosiąt stosuje się szczepionki skierowane przeciwko enterotoksycznym i enteropatogennym szczepom Escherichia coli zawierającym antygeny fimbrialne F4, F5, F6, F18 i F41. Szczepienie ciężarnych loch prowadzi do biernego uodpornienia prosiąt poprzez przekazanie przeciwciał w siarze i mleku. Szczepionki przeciwko Clostridium perfringens typu C chronią prosięta przed martwiczym zapaleniem jelit, a preparaty przeciwko Lawsonia intracellularis zmniejszają ryzyko ileitis u warchlaków po odsadzeniu.
Szczepionki przeciwwirusowe
Cirkowiroza świń wywoływana przez PCV2 stanowi jedno z najpoważniejszych zagrożeń ekonomicznych w produkcji trzody chlewnej. Szczepionki przeciwko PCV2 znacząco zmniejszają śmiertelność zwierząt, poprawiają przyrosty masy ciała i redukują stosowanie antybiotyków. Immunizację można przeprowadzać już od 1. dnia życia prosięcia jednorazowym podaniem preparatu.
Szczepionki przeciwko reprodukcyjno-oddechowemu zespołowi świń (PRRS), choć dostępne, charakteryzują się ograniczoną skutecznością ze względu na dużą zmienność wirusa. Stosuje się zarówno szczepionki inaktywowane, jak i żywe atenuowane, przy czym te drugie zapewniają lepszą ochronę. W profilaktyce przeziębienia świń wykorzystuje się szczepionki autogeniczne przygotowane z izolatów wirusowych pochodzących z konkretnego stada.
Leki przeciwpasożytnicze
Pasożyty wewnętrzne i zewnętrzne stanowią istotny problem w chowie świń, prowadząc do obniżenia przyrostów masy ciała, gorszego wykorzystania paszy oraz zwiększonej podatności na inne choroby. Systematyczne odrobaczanie jest kluczowym elementem utrzymania dobrego stanu zdrowia stada.
Leki przeciw nicieniom
Iwermektyna należy do najczęściej stosowanych preparatów przeciwpasożytniczych u świń. Jest to makrocykliczny lakton o szerokim spektrum działania, skuteczny przeciwko większości nicieni żołądkowo-jelitowych oraz niektórym pasożytom zewnętrznym, takim jak świerzbowce i wszy. Iwermektyna może być podawana w formie iniekcji domięśniowych lub podskórnych w dawce 0,3 mg/kg masy ciała, doustnie w paszy lub wodzie, oraz w postaci preparatów typu spot-on nakładanych na skórę. Preparat charakteryzuje się szybkim wchłanianiem i wysokim bezpieczeństwem stosowania.
Doramektyna, związek spokrewniony z iwermektyną, wykazuje podobne spektrum działania, ale dłużej utrzymuje się w organizmie zwierzęcia. Stosowana jest głównie w formie iniekcyjnej w dawce 0,3 mg/kg masy ciała. Fenbendazol to benzimidazol o szerokim spektrum działania przeciwko nicieniom i niektórym tasiemcom. Podawany jest doustnie w dawce 5-10 mg/kg masy ciała przez 3-5 dni. Jest bezpieczny, choć u loch w pierwszym trymestrze ciąży wysokie dawki mogą powodować zamieranie zarodków.
Lewamizol działa poprzez stymulację receptorów cholinergicznych pasożytów, powodując ich paraliż. Stosowany jest w dawce 7,5 mg/kg masy ciała domięśniowo lub doustnie w paszy bądź wodzie. Preparat wykazuje również działanie immunostymulujące.
Leki przeciw pierwotniakom
W zwalczaniu kokcydiozy świń stosuje się sulfonamidy oraz amprolium. Sulfonamidy, choć skuteczne, charakteryzują się wyższą toksycznością, dlatego często łączy się je z amprolium w celu zmniejszenia dawki i zwiększenia spektrum działania. Kombinacja ta jest szczególnie efektywna przeciwko kokcydiom z rodzaju Eimeria i Isospora wywołującym biegunki u prosiąt.
Harmonogram odrobaczania
Skuteczne odrobaczanie wymaga przestrzegania odpowiedniego schematu. Knury powinny być odrabaczane 2-3 razy w roku. Lochy są odrabaczane każdorazowo przed wprowadzeniem na porodówkę, około 7-10 dni przed przewidywanym porodem. Prosięta poddaje się pierwszemu odrobaczaniu w wieku 10-12 tygodni. Preferowaną metodą jest podawanie iniekcyjne, które gwarantuje, że każde zwierzę otrzyma odpowiednią dawkę leku. Przy metodach grupowych, takich jak dodawanie preparatu do paszy czy wody, trudniej kontrolować indywidualne dawkowanie.
| Grupa zwierząt |
Częstotliwość odrobaczania |
Preferowana metoda |
| Knury |
2-3 razy w roku |
Iniekcja domięśniowa |
| Lochy |
Przed każdym porodem (7-10 dni wcześniej) |
Iniekcja lub spot-on |
| Prosięta |
Jednokrotnie w 10-12 tygodniu życia |
Doustna lub iniekcyjna |
| Tuczniki |
Według potrzeb, na podstawie badań kału |
Doustna lub iniekcyjna |
Hormony w regulacji rozrodu świń
Hormonalna regulacja rozrodu umożliwia hodowcom efektywne zarządzanie stadem poprzez synchronizację rui, indukcję owulacji oraz tworzenie równomiernych grup technologicznych. Właściwe stosowanie hormonów wymaga głębokiej znajomości fizjologii rozrodu świń oraz precyzyjnego przestrzegania schematów podawania.
Gestageny – blokada cyklu płciowego
Altrenogest jest syntetycznym analogiem progesteronu stosowanym do synchronizacji rui u loszek i loch. Preparat blokuje wydzielanie gonadotropin przez przysadkę mózgową, zatrzymując rozwój pęcherzyków jajnikowych i wystąpienie rui. Podawany jest doustnie przez 18 dni w dawce 15-20 mg na zwierzę dziennie, najczęściej w połączeniu z sokiem jabłkowym dla poprawy akceptacji przez świnie. Po zaprzestaniu podania następuje lawinowe uwolnienie FSH i LH, co prowadzi do wystąpienia zsynchronizowanej rui po 4-7 dniach u wszystkich samic w grupie.
Gonadotropiny – stymulacja wzrostu pęcherzyków
Gonadotropina surowicy źrebnych klaczy (eCG, dawniej PMSG) działa podobnie do naturalnego FSH, stymulując wzrost pęcherzyków jajnikowych. Stosowana jest w dawce 500-1000 jednostek międzynarodowych domięśniowo, zazwyczaj 24 godziny po zaprzestaniu podawania altrenogestu. Ludzka gonadotropina kosmówkowa (hCG) działa jak hormon luteinizujący, indukując owulację. Podawana jest w dawce 500 jednostek 78-80 godzin po iniekcji eCG.
Analogi GnRH – synchronizacja owulacji
Gonadorelina i peforelina to syntetyczne analogi hormonu uwalniającego gonadotropiny. Gonadorelina stymuluje głównie wydzielanie LH, powodując owulację po 38-40 godzinach od podania. Peforelina natomiast wybiórczo stymuluje uwalnianie FSH, co czyni ją użyteczną alternatywą dla eCG. Dawkowanie zależy od wieku zwierząt – lochom podaje się 25-50 mikrogramów, a loszkom 50-75 mikrogramów.
| Hormon |
Działanie |
Dawkowanie |
Zastosowanie |
| Altrenogest |
Blokada cyklu płciowego |
15-20 mg/dzień przez 18 dni |
Synchronizacja rui |
| eCG (PMSG) |
Stymulacja wzrostu pęcherzyków |
500-1000 IU domięśniowo |
Indukcja rui |
| hCG |
Indukcja owulacji |
500 IU domięśniowo |
Synchronizacja owulacji |
| Gonadorelina |
Stymulacja LH i owulacji |
25-75 μg domięśniowo |
Synchronizacja owulacji |
Praktyczne schematy synchronizacji
Najpopularniejszy schemat synchronizacji zakłada 18-dniowe podawanie altrenogestu, następnie iniekcję 700-1000 jednostek eCG 24 godziny po ostatniej dawce altrenogestu, a po 78-80 godzinach podanie 500 jednostek hCG lub 50-75 mikrogramów GnRH. Inseminację przeprowadza się 24 godziny po iniekcji hCG z powtórzeniem po 10-18 godzinach. Taki schemat umożliwia uzyskanie zsynchronizowanej grupy ciężarnych loch, co znacząco ułatwia organizację produkcji i tworzenie równych grup prosiąt.
Inne grupy leków stosowanych u świń
Leki przeciwkaszlowe i wykrztuśne
W leczeniu przewlekłych chorób układu oddechowego stosuje się bromheksynę jako mukolityków ułatwiające odkrztuszanie. Preparat ten zmniejsza lepkość śluzu oskrzelowego, ułatwiając jego usunięcie z dróg oddechowych.
Witaminy i suplementy
Suplementacja witaminowa odgrywa istotną rolę szczególnie u prosiąt. Żelazo podawane domięśniowo w pierwszych dniach życia zapobiega niedokrwistości. Witamina E z selenem stosowana jest profilaktycznie przeciwko białaczce mięśni. Witaminy z grupy B wspierają prawidłowy metabolizm i funkcjonowanie układu nerwowego.
Leki przeciwbiegunkowe
Preparat kolistyny stosowany jest w leczeniu i metafilaktyce zakażeń przewodu pokarmowego wywołanych przez szczepy E. coli wrażliwe na ten antybiotyk. Ze względu na to, że kolistyna należy do antybiotyków ostatniej szansy w medycynie ludzkiej, jej stosowanie u zwierząt jest obecnie ograniczane.
Leki pobudzające poród
Prostaglandyny, szczególnie PGF2α, stosowane są do indukcji porodu u loch w celu synchronizacji porodów w stadzie. Oksytocyna podawana podczas porodu wspomaga skurcze macicy i ułatwia przebieg porodu oraz wydalenie łożyska.
Zasady bezpiecznego stosowania leków u świń
Każdy preparat weterynaryjny powinien być stosowany wyłącznie zgodnie z zaleceniami lekarza weterynarii i ulotką dołączoną do produktu. Kluczowe znaczenie ma przestrzeganie odpowiednich dawek, drogi podania oraz czasu trwania terapii. Niedostateczne dawkowanie lub zbyt krótkie leczenie może prowadzić do rozwoju lekooporności bakterii, podczas gdy przedawkowanie naraża zwierzęta na działania niepożądane.
Bezwzględnie należy przestrzegać okresów karencji przed ubojem zwierząt lub wykorzystaniem produktów pochodzenia zwierzęcego. Okres karencji to czas, jaki musi upłynąć od ostatniego podania leku do momentu uboju lub wykorzystania mleka, jaj czy innych produktów, aby pozostałości leku w tkankach zwierzęcia spadły poniżej bezpiecznego poziomu. Dla większości antybiotyków okres karencji wynosi od kilku dni do kilku tygodni, w zależności od preparatu i drogi podania.
Leki weterynaryjne powinny być przechowywane w odpowiednich warunkach, zazwyczaj w temperaturze poniżej 25°C, w ciemnym miejscu, chronione przed światłem i wilgocią. Należy używać preparatów przed upływem daty ważności oraz przestrzegać zalecanych terminów zużycia po otwarciu opakowania.
Alternatywy dla antybiotykoterapii
W świetle rosnącego problemu antybiotykooporności coraz większe znaczenie zyskują alternatywne metody wspierania zdrowia świń. Probiotyki i prebiotyki poprawiają skład mikroflory jelitowej i wzmacniają odporność. Kwasy organiczne dodawane do paszy obniżają pH przewodu pokarmowego, hamując rozwój patogennych bakterii. Fitobiotyki, czyli preparaty roślinne, wykazują działanie przeciwzapalne i immunomodulujące.
Szczególną uwagę zwraca się na poprawę warunków bytowania zwierząt, właściwe żywienie oraz bioasekurację jako podstawowe elementy profilaktyki chorób. Dobre warunki środowiskowe, odpowiednia wentylacja, regularne czyszczenie i dezynfekcja pomieszczeń oraz ograniczenie stresu znacząco zmniejszają zapotrzebowanie na leki.
Czy antybiotyki można stosować u świń bez recepty?
Nie, wszystkie antybiotyki stosowane u zwierząt gospodarskich wymagają recepty od lekarza weterynarii. Lekarz jest zobowiązany do pozostawienia w gospodarstwie dokumentacji leczenia, a hodowca musi przestrzegać okresu karencji. Nielegalne stosowanie antybiotyków jest karane finansowo i może skutkować zakazem sprzedaży zwierząt do uboju.
Jak długo przed ubojem można podawać antybiotyki świniom?
Okres karencji zależy od rodzaju antybiotyku i drogi podania. Dla większości preparatów wynosi on od 6 do 30 dni. Na przykład, po podaniu sulfadoksyny z trimetoprimem dożylnie okres karencji wynosi 6 dni, podczas gdy po podaniu domięśniowym więcej niż 4 ml preparatu – 30 dni. Dokładne informacje znajdują się w ulotce każdego leku.
Czy szczepionki są obowiązkowe dla świń?
W Polsce nie ma obowiązkowych szczepień dla świń, z wyjątkiem sytuacji epizootycznych nakazanych przez władze weterynaryjne. Jednak szczepienia przeciwko najważniejszym chorobom, takim jak cirkowiroza czy enzootyczne zapalenie płuc, są zdecydowanie zalecane przez lekarzy weterynarii jako najskuteczniejsza forma profilaktyki.
Jak często należy odrobaczać świnie?
Knury powinny być odrabaczane 2-3 razy w roku, lochy przed każdym porodem (około 7-10 dni wcześniej), a prosięta jednokrotnie w wieku 10-12 tygodni. Dokładny harmonogram powinien być ustalony z lekarzem weterynarii na podstawie wyników badań kału i sytuacji epidemiologicznej w stadzie.
Czy hormony stosowane w regulacji rozrodu są bezpieczne?
Tak, hormony stosowane zgodnie z zaleceniami są bezpieczne zarówno dla zwierząt, jak i ludzi spożywających mięso. Preparaty te nie pozostawiają szkodliwych pozostałości w tkankach zwierząt. Hormonalna synchronizacja rozrodu jest standardową praktyką w nowoczesnej hodowli świń, umożliwiającą lepsze zarządzanie stadem.
Jakie są najczęstsze działania niepożądane leków u świń?
Najczęstsze działania niepożądane to reakcje alergiczne w miejscu iniekcji, zaburzenia żołądkowo-jelitowe przy podawaniu doustnym oraz rzadziej reakcje anafilaktyczne. NLPZ mogą wpływać na czynność nerek i wątroby przy długotrwałym stosowaniu. Każdy preparat może potencjalnie wywołać działania niepożądane, dlatego ważne jest przestrzeganie zaleceń dawkowania i obserwacja zwierząt podczas leczenia.
Czy można łączyć różne leki u świń?
Niektóre leki mogą być bezpiecznie łączone, inne natomiast mogą wchodzić w interakcje. Na przykład, sulfonamidy mogą współdziałać z innymi lekami wiążącymi się z białkami osocza. Szczepionki żywe nie powinny być podawane w tym samym czasie co antybiotyki. Każda kombinacja leków powinna być konsultowana z lekarzem weterynarii.
Jak postępować w przypadku przedawkowania leku u świni?
W przypadku podejrzenia przedawkowania należy natychmiast skontaktować się z lekarzem weterynarii. Objaw przedawkowania zależą od rodzaju leku i mogą obejmować wymioty, biegunkę, zaburzenia neurologiczne czy niewydolność nerek. Ważne jest zachowanie opakowania leku z ulotką, aby lekarz mógł wdrożyć odpowiednie leczenie objawowe.
Bibliografia
-
- Barragry TB. A review of the pharmacology and clinical uses of ivermectin. Can Vet J. 1987;28(8):512-517. PMID: 17422843
- Chae C. Commercial porcine circovirus type 2 vaccines: efficacy and clinical application. Vet J. 2012;194(2):151-157. DOI: 10.1016/j.tvjl.2012.06.031 PMID: 22841450