Niesteroidowe leki przeciwzapalne w praktyce hipiatrycznej

Niesteroidowe leki przeciwzapalne stanowią jedną z najczęściej stosowanych grup leków w medycynie koni. Znajdują szczególne zastosowanie w leczeniu schorzeń układu mięśniowo-szkieletowego, które są niezwykle powszechne u koni sportowych i pracujących. Do najważniejszych przedstawicieli tej grupy należą fenylbutazon, meloksykam, ketoprofen oraz fluniksyna.

Fenylbutazon jest prawdopodobnie najbardziej rozpoznawalnym lekiem przeciwbólowym stosowanym u koni. Wykorzystywany jest przede wszystkim w leczeniu przewlekłych schorzeń ortopedycznych, kulawizn związanych z chorobami układu kostno-stawowego, ostrego i przewlekłego ochwatu, zapalenia kaletki maziowej oraz zapalenia stawu stępowego. Lek ten podawany jest najczęściej doustnie w postaci proszku lub past, co ułatwia jego długotrwałe stosowanie przez właścicieli koni pod nadzorem lekarza weterynarii.

Mechanizm działania niesteroidowych leków przeciwzapalnych opiera się na hamowaniu syntezy prostaglandyn poprzez blokowanie enzymu cyklooksygenazy. Prostaglandyny to substancje odpowiedzialne nie tylko za rozwój stanu zapalnego i powstawanie bólu, ale także za wytwarzanie ochronnego śluzu w żołądku. To właśnie dlatego jednym z najpoważniejszych działań niepożądanych NLPZ jest rozwój wrzodów żołądka, szczególnie przy długotrwałym stosowaniu lub podawaniu zbyt wysokich dawek.

Dawkowanie fenylbutazonu u koni wymaga szczególnej ostrożności ze względu na wąski indeks terapeutyczny. Typowe dawkowanie to 10 gramów dwa razy dziennie w pierwszym dniu leczenia, następnie 5 gramów dwa razy dziennie przez kolejne dni, a później dawkę można zmniejszyć do 5 gramów raz dziennie lub co drugi dzień. U kuców szczególnie często obserwuje się owrzodzenia żołądka nawet przy dawkach leczniczych, dlatego wymaga się zwiększonej czujności.

Antybiotyki w leczeniu zakażeń bakteryjnych

Antybiotykoterapia u koni ma kluczowe znaczenie w leczeniu zakażeń bakteryjnych układu oddechowego, pokarmowego, skóry oraz w profilaktyce powikłań infekcyjnych w okresie pooperacyjnym. Najczęściej stosowanymi grupami antybiotyków są penicyliny, aminoglikozydy oraz fluorochinolony.

Penicyliny, w tym penicylina prokainowa i penicylina benzatynowa, należą do antybiotyków pierwszego rzutu w leczeniu zakażeń bakteryjnych u koni. Preparat Pen-Strep, będący kombinacją penicyliny i streptomycyny, znajduje zastosowanie w leczeniu schorzeń wywołanych przez drobnoustroje wrażliwe na te substancje, takie jak różyca, zapalenie pępowiny, zakażenia dróg oddechowych oraz zapalenie gruczołu mlekowego u klaczy. Penicyliny podawane są zazwyczaj domięśniowo, a ich maksymalne stężenie w osoczu krwi osiągane jest po około 2 godzinach u owiec i świń, 5 godzinach u bydła i 11 godzinach u koni.

Aminoglikozydy, w tym streptomycyna, dihydrostreptomycyna, gentamycyna i amikacyna, charakteryzują się szerokim spektrum działania przeciwbakteryjnego, jednak ich stosowanie wymaga szczególnej ostrożności ze względu na węższy margines bezpieczeństwa niż w przypadku penicylin. Mogą one wykazywać działanie nefrotoksyczne i ototoksyczne, dlatego zaleca się monitorowanie funkcji nerek podczas terapii.

Enrofloksacyna należy do grupy fluorochinolonów i jest stosowana w leczeniu zakażeń układu oddechowego wywołanych przez bakterie wrażliwe na tę substancję. Fluorochinolony charakteryzują się dobrym wchłanianiem z przewodu pokarmowego i szeroką dystrybucją w tkankach, co czyni je szczególnie skutecznymi w trudnych do leczenia zakażeniach.

Niezwykle istotną kwestią w antybiotykoterapii koni jest problem oporności bakteryjnej. Nadmierne lub niewłaściwe stosowanie antybiotyków prowadzi do rozwoju mechanizmów oporności u drobnoustrojów, które następnie przekazywane są kolejnym pokoleniom bakterii. Z tego powodu niezbędne jest przestrzeganie zasad racjonalnej antybiotykoterapii, w tym wykonywanie badań lekowrażliwości bakterii oraz stosowanie antybiotyków według hierarchii rzutów – od preparatów pierwszego wyboru do leków rezerwowych.

Istotnym ograniczeniem jest także fakt, że niektóre antybiotyki skuteczne u innych gatunków zwierząt nie mogą być stosowane u koni. Przykładem są linkozamidy, których podanie u koni może wywołać bardzo poważne, negatywne konsekwencje dla układu pokarmowego, w tym śmiertelne zapalenie jelita grubego.

Środki przeciwpasożytnicze i programy odrobaczania

Pasożyty wewnętrzne stanowią jedno z najczęstszych zagrożeń zdrowotnych dla koni, niezależnie od wieku czy sposobu użytkowania. Regularne odrobaczanie jest kluczowym elementem profilaktyki zdrowia końskiego, a właściwy dobór preparatu przeciwpasożytniczego wymaga znajomości cyklu życiowego pasożytów oraz podatności poszczególnych gatunków na konkretne substancje czynne.

Iwermektyna jest jednym z najczęściej stosowanych środków przeciwpasożytniczych u koni. Należy do grupy laktonu makrocyklicznych i wykazuje szerokie spektrum działania przeciwko nicieniom żołądkowo-jelitowym, nicieniom płucnym, skórnym oraz larwom gzów. Preparat podawany jest doustnie w postaci pasty aplikowanej za pomocą tubostrzykawki, w dawce 0,2 mg iwermektyny na kilogram masy ciała konia.

Mechanizm działania iwermektyny opiera się na pobudzaniu uwalniania kwasu γ-aminomasłowego, co prowadzi do paraliżu mięśni pasożyta, a w konsekwencji do jego śmierci. Ważną cechą iwermektyny jest jej selektywne działanie – związek ten jest uważany za bezpieczny dla ssaków, które nie posiadają specyficznych kanałów chlorkowych bramkowanych glutaminianem, występujących u pasożytów.

Źrebięta wymagają szczególnego podejścia w programach odrobaczania ze względu na ich zwiększoną wrażliwość na inwazje pasożytnicze. Młode konie są szczególnie narażone na rozwój poważnych powikłań, takich jak niedrożność jelit, anemia czy zahamowanie wzrostu i rozwoju. Pierwsze odrobaczanie źrebiąt powinno być przeprowadzone między czwartym a szóstym tygodniem życia, następnie zabieg należy powtarzać co miesiąc, aż do ukończenia pierwszego roku życia.

U dorosłych koni najczęściej stosowany jest kwartalny schemat odrobaczania, z pierwszym zabiegiem wykonywanym na początku sezonu wypasania pod koniec kwietnia, kolejnym w połowie lata oraz ostatnim w późną jesień. Jednak współczesne podejście do odrobaczania coraz częściej opiera się na indywidualnej ocenie stopnia inwazji pasożytniczej poprzez badania koproskopowe, co pozwala ograniczyć nadmierne stosowanie środków przeciwpasożytniczych i zmniejszyć ryzyko rozwoju oporności.

Oprócz iwermektyny stosowane są także inne substancje czynne, takie jak prazykwantel skuteczny przeciwko tasiemcom, mebendazol eliminujący nicienie oraz abamektyna zwalczająca larwy gzów. W nowoczesnych preparatach często wykorzystuje się kombinacje różnych substancji czynnych, co zwiększa skuteczność odrobaczania i zmniejsza ryzyko rozwoju oporności pasożytów.

Substancja czynna	Spektrum działania	Dawkowanie	Postać leku
Iwermektyna	Nicienie, larwy gzów, nicienie płucne i skórne	0,2 mg/kg m.c.	Pasta doustna
Prazykwantel	Tasiemce	Według wskazań producenta	Pasta doustna
Mebendazol	Nicienie	Według wskazań producenta	Granulat/pasta
Abamektyna	Nicienie, larwy gzów	0,2 mg/kg m.c.	Pasta doustna

Leki żołądkowo-jelitowe i inhibitory pompy protonowej

Zespół wrzodów żołądka jest niezwykle powszechnym problemem zdrowotnym u koni, szczególnie u zwierząt sportowych i wyścigowych. Szacuje się, że wrzody żołądka występują u ponad 90% koni wyścigowych, a także u 17-58% koni sportowych i 37-59% koni rekreacyjnych. Znacznie niższy odsetek odnotowuje się u koni hodowlanych niewykorzystywanych użytkowo, co wskazuje na istotną rolę czynników związanych ze stresem, treningiem i sposobem żywienia w rozwoju tej choroby.

Omeprazol jest najczęściej stosowanym lekiem w leczeniu i profilaktyce wrzodów żołądka u koni. Należy do grupy inhibitorów pompy protonowej i działa poprzez zmniejszenie wydzielania kwasu żołądkowego, co umożliwia regenerację owrzodzonej błony śluzowej i łagodzi dolegliwości bólowe. Preparat podawany jest doustnie w postaci pasty, najczęściej w dawce 4 mg omeprazolu na kilogram masy ciała raz dziennie przez 28 kolejnych dni w fazie leczenia, następnie 1 mg/kg m.c. przez kolejne 28 dni w celu zmniejszenia ryzyka nawrotu.

Skuteczność leczenia omeprazolem zależy nie tylko od zastosowanej dawki, ale także od czasu podania leku. Badania naukowe wykazały, że w przypadkach owrzodzenia części gruczołowej żołądka omeprazol jest bardziej skuteczny, gdy podaje się go na pusty żołądek. Ponieważ konie utrzymywane w stajni spędzają część nocy śpiąc i nie pobierają paszy, ich żołądek stopniowo się opróżnia, co można wykorzystać do podania leku rano przed karmieniem.

Warto jednak pamiętać, że długotrwałe stosowanie omeprazolu może wiązać się z pewnymi działaniami niepożądanymi. U ludzi i psów wykazano, że inhibitory pompy protonowej mogą wpływać na zmiany mikrobiomu jelitowego, a także zmniejszać wchłanianie wapnia, co przy przedłużonym leczeniu może zwiększać ryzyko złamań kości. U koni badania sugerują, że są one mniej podatne na niekorzystne zmiany flory bakteryjnej niż ludzie i psy, niemniej jednak zaleca się monitorowanie absorpcji wapnia oraz odpowiednią suplementację tego pierwiastka w diecie podczas kuracji przeciwwrzodowej.

Oprócz farmakoterapii niezwykle istotne jest wprowadzenie odpowiednich zmian w sposobie utrzymania i żywienia konia. Zaleca się zapewnienie stałego dostępu do paszy objętościowej bogatej we włókno, ograniczenie spożycia skrobi do maksymalnie 2 gramów na kilogram masy ciała, skrócenie okresów głodzenia oraz zmniejszenie stresu związanego z treningiem i transportem.

Glikokortykosteroidy w terapii przeciwzapalnej

Glikokortykosteroidy to syntetyczne hormony o silnym działaniu przeciwzapalnym, immunosupresyjnym i przeciwalergicznym. U koni stosowane są przede wszystkim w leczeniu ostrych stanów zapalnych, chorób alergicznych układu oddechowego, schorzeń skóry oraz jako wspomagające leczenie w niektórych chorobach autoimmunologicznych.

Deksametazon należy do najczęściej stosowanych glikokortykosteroidów w medycynie weterynaryjnej. Charakteryzuje się bardzo silnym działaniem przeciwzapalnym – około 25-30 razy większym niż naturalny kortyzol wydzielany przez organizm – oraz minimalnym działaniem mineralokortykosteroidowym. Podawany jest zazwyczaj w postaci zastrzyków domięśniowych lub dożylnych w paliatywnym leczeniu stanów zapalnych, wstrząsów, ciężkich reakcji alergicznych oraz jako wsparcie w okresie pooperacyjnym.

Glikokortykosteroidy działają poprzez cytoplazmatyczne receptory obecne w większości komórek organizmu. Po związaniu się z receptorem kompleks przemieszcza się do jądra komórkowego, gdzie wpływa na transkrypcję genów, hamując syntezę mediatorów zapalnych, takich jak prostaglandyny, cytokiny i leukotrieny. Prowadzi to do stabilizacji błon lizosomalnych, zmniejszenia stężenia histaminy i hamowania proliferacji limfocytów.

Mimo swojej skuteczności glikokortykosteroidy mogą wywoływać szereg działań niepożądanych, szczególnie przy długotrwałym stosowaniu. Należą do nich zwiększona podatność na infekcje, zaburzenia gospodarki węglowodanowej, osłabienie kości, zahamowanie gojenia ran oraz potencjalne zaburzenia funkcji nadnerczy. Z tego powodu leczenie glikokortykosteroidami powinno być prowadzone pod ścisłym nadzorem lekarza weterynarii, z zastosowaniem możliwie najniższych skutecznych dawek i możliwie najkrótszego czasu terapii.

Leki wykrztuśne i rozszerzające oskrzela

Choroby układu oddechowego u koni stanowią istotny problem zdrowotny, szczególnie w przypadku schorzeń alergicznych, takich jak nawracająca niedrożność dróg oddechowych. W leczeniu tych dolegliwości stosuje się przede wszystkim leki wykrztuśne oraz preparaty rozszerzające oskrzela.

Acetylocysteina jest lekiem wykrztuśnym, który poprzez rozbijanie wiązań dwusiarczkowych w mukopolisacharydach śluzu zmniejsza jego lepkość i ułatwia odkrztuszanie. Stosowana jest u koni w schorzeniach alergicznych układu oddechowego oraz w terapii infekcji tego układu. Lek podawany jest najczęściej doustnie lub w formie inhalacji.

Klenbuterol należy do grupy beta-2-agoniów, które działają rozszerzająco na oskrzela poprzez relaksację mięśni gładkich dróg oddechowych. Znajduje szczególne zastosowanie w leczeniu nawracającej niedrożności dróg oddechowych u koni, znacząco poprawiając funkcję oddechową i zmniejszając nasilenie objawów. Lek może być podawany doustnie lub w postaci inhalacji, co pozwala na miejscowe działanie przy minimalizacji działań ogólnoustrojowych.

Drogi podawania leków u koni

Sposób podania leku ma kluczowe znaczenie dla jego skuteczności i bezpieczeństwa stosowania. U koni najczęściej wykorzystywane są trzy główne drogi podawania: doustna, domięśniowa i dożylna.

Podawanie doustne jest najwygodniejszą formą aplikacji leków, szczególnie w przypadku długotrwałego leczenia, gdyż pozwala właścicielom na samodzielne stosowanie preparatów zaleconych przez lekarza weterynarii. Leki doustne dostępne są w postaci żeli, past aplikowanych przy pomocy tubostrzykawki, proszków do rozpuszczania w wodzie lub mieszania z paszą, granulatów, tabletek oraz płynów. Przed podaniem leku ważne jest upewnienie się, że jama ustna konia jest wolna od pokarmu, aby ułatwić połykanie. Po aplikacji zaleca się lekkie podniesienie głowy konia i obserwację przełykania.

Iniekcje domięśniowe stosowane są przede wszystkim w przypadku leków, które nie mogą być podawane doustnie ze względu na słabe wchłanianie z przewodu pokarmowego lub wrażliwość na kwaśne środowisko żołądka. Najczęstszym miejscem wstrzyknięć domięśniowych u koni są mięśnie szyi oraz mięśnie ud. Istotne jest stosowanie odpowiedniej techniki aseptycznej oraz rotacja miejsc wstrzyknięć, aby uniknąć powikłań miejscowych.

Podanie dożylne zapewnia najszybsze działanie leku i jest stosowane w stanach nagłych, przy podawaniu dużych objętości płynów oraz leków o drażniącym działaniu na tkanki. Wymaga jednak specjalistycznej wiedzy i powinno być wykonywane wyłącznie przez lekarza weterynarii.

Zasady bezpiecznego stosowania leków u koni

Bezpieczeństwo farmakoterapii u koni zależy od przestrzegania kilku kluczowych zasad. Po pierwsze, każdy lek powinien być podawany wyłącznie zgodnie z zaleceniami lekarza weterynarii i według wskazań producenta. Nie wolno zmieniać drogi podania leku – na przykład podawać doustnie preparatów przeznaczonych do iniekcji.

Po drugie, niezwykle istotne jest dokładne określenie masy ciała konia przed rozpoczęciem leczenia, gdyż dawkowanie większości leków opiera się na wadze zwierzęcia. Podanie zbyt małej dawki może nie przynieść oczekiwanego efektu terapeutycznego i przyczynić się do rozwoju oporności, natomiast przedawkowanie grozi poważnymi działaniami niepożądanymi.

Po trzecie, należy uważnie obserwować konia podczas leczenia i po podaniu leku, szczególnie przez pierwsze pół godziny w przypadku preparatów podawanych w zastrzykach. Pozwala to na wczesne wykrycie ewentualnych reakcji niepożądanych, w tym potencjalnie śmiertelnego wstrząsu anafilaktycznego. Objawy wymagające natychmiastowej interwencji to: obrzęk twarzy lub krtani, trudności w oddychaniu, znaczne osłabienie, zaburzenia równowagi lub upadek.

Działanie niepożądane	Możliwa przyczyna	Postępowanie
Wrzody żołądka	Długotrwałe stosowanie NLPZ	Podanie omeprazolu, zmiana diety
Biegunka	Antybiotyki, zmiana mikroflory	Probiotyki, nawodnienie
Ochwat	Przedawkowanie NLPZ, leki rozpuszczane w paszy	Przerwanie podawania leku, konsultacja z lekarzem
Reakcja alergiczna	Nadwrażliwość na lek	Natychmiastowa interwencja, adrenalina

Aspekty prawne stosowania leków u koni

Kwestie prawne związane ze stosowaniem leków u koni mają szczególne znaczenie ze względu na fakt, że niektóre z tych zwierząt mogą być przeznaczone do łańcucha żywnościowego. Każdy koń powinien posiadać dokument identyfikacyjny, w którym lekarz weterynarii dokonuje wpisów dotyczących stosowanych preparatów weterynaryjnych.

Istnieje lista leków, których zastosowanie wykluczy koniowatego z łańcucha żywnościowego – albo dożywotnio, albo czasowo. Wykluczenie czasowe oznacza konieczność zachowania odpowiedniego okresu karencji, czyli czasu, który musi upłynąć od ostatniego podania leku do momentu, gdy zwierzę lub jego produkty mogą być przeznaczone do spożycia przez ludzi. W przypadku wykluczenia dożywotniego właściciel lub posiadacz koniowatego zobowiązany jest do zgłoszenia tej informacji do komputerowej bazy danych w terminie siedmiu dni od dokonania wpisu przez lekarza weterynarii.

Szczególnie istotne jest przestrzeganie przepisów dotyczących stosowania leków u koni wyścigowych. Wiele substancji jest zabronionych przed zawodami ze względu na ich potencjalny wpływ na wyniki sportowe. Przykładowo, prokaina będąca składnikiem niektórych preparatów penicylinowych jest niedozwolona dla koni wyścigowych przez dwa tygodnie przed startem.

Bibliografia

1. Tobin T, Chay S, Kamerling S, Woods WE, Weckman TJ, Blake JW, Lees P. Phenylbutazone in the horse: a review. J Vet Pharmacol Ther. 1986;9(1):1-25. DOI: 10.1111/j.1365-2885.1986.tb00008.x PMID: 3517382
2. Andrews FM, Sifferman RL, Bernard W, Hughes FE, Holste JE, Daurio CP, Alva R, Cox JL. Efficacy of omeprazole paste in the treatment and prevention of gastric ulcers in horses. Equine Vet J Suppl. 1999;(29):81-86. DOI: 10.1111/j.2042-3306.1999.tb05176.x PMID: 10696301
3. Kaplan RM, Vidyashankar AN. An inconvenient truth: global worming and anthelmintic resistance. Vet Parasitol. 2012;186(1-2):70-78. DOI: 10.1016/j.vetpar.2011.11.048 PMID: 22178577
4. Flood J, Stewart AJ. Non-Steroidal Anti-Inflammatory Drugs and Associated Toxicities in Horses. Animals (Basel). 2022;12(21):2939. DOI: 10.3390/ani12212939 PMID: 36359062
5. Sykes BW, Hewetson M, Hepburn RJ, Luthersson N, Tamzali Y. European College of Equine Internal Medicine Consensus Statement–Equine Gastric Ulcer Syndrome in Adult Horses. J Vet Intern Med. 2015;29(5):1288-1299. DOI: 10.1111/jvim.13578 PMID: 26340142