Leki stosowane u owiec

Owce stanowią jedną z najstarszych i najważniejszych grup zwierząt gospodarskich w rolnictwie światowym, w tym również w Polsce. Hodowla owiec, prowadzona zarówno w celach produkcji mięsa, wełny, jak i mleka, wymaga zapewnienia zwierzętom odpowiedniej opieki weterynaryjnej oraz stosowania właściwych leków w przypadku zachorowania. Farmakoterapia u owiec, podobnie jak u innych małych przeżuwaczy, charakteryzuje się specyficznymi wymaganiami wynikającymi z budowy anatomicznej układu pokarmowego oraz wrażliwości na określone substancje czynne. Prawidłowy dobór produktów leczniczych weterynaryjnych, ich dawkowanie oraz droga podania są kluczowe dla skutecznego leczenia i zachowania zdrowia stada.

Fizjologia owiec a farmakoterapia

Owce, należące do rzędu przeżuwaczy, posiadają charakterystyczny, wielokomorowy układ pokarmowy składający się z żwacza, siatkówki, książeczki oraz trawieńca właściwego. Żwacz, będący największą komorą przedżołądka, stanowi środowisko bytowania niezliczonej ilości bakterii, pierwotniaków i grzybów, które umożliwiają fermentację pokarmów roślinnych i syntezę niezbędnych witamin, szczególnie z grupy B. Ta bogata mikroflora jest niezwykle wrażliwa na działanie wielu substancji farmakologicznych, zwłaszcza antybiotyków podawanych doustnie, co ma fundamentalne znaczenie dla sposobu podawania leków u owiec.

Parametry fizjologiczne owiec w normie obejmują temperaturę ciała w zakresie 38,5-40,0°C oraz częstość oddechów 12-20 (do 30) na minutę. Tętno u dorosłych owiec wynosi 70-80 uderzeń na minutę. Znajomość tych wartości referencyjnych jest niezbędna dla prawidłowej oceny stanu klinicznego zwierzęcia przed wdrożeniem terapii farmakologicznej. Objętość moczu oddawanego przez owce w ciągu doby wynosi od 0,5 do 2 litrów, a częstość oddawania moczu kształtuje się na poziomie 1-3 razy dziennie.

Antybiotyki i chemioterapeutyki w terapii owiec

Zakażenia bakteryjne stanowią istotne zagrożenie zdrowotne w stadach owiec, prowadząc do zapalenia płuc, infekcji układu moczowo-płciowego, zapalenia wymienia oraz powikłań ran i uszkodzeń mechanicznych. Wybór odpowiedniego antybiotyku powinien być poprzedzony diagnostyką mikrobiologiczną, obejmującą posiew bakteriologiczny oraz antybiogram, co pozwala na precyzyjne ustalenie lekowrażliwości patogenu i dobór najbardziej skutecznej substancji czynnej.

Beta-laktamy w leczeniu zakażeń bakteryjnych

Amoksycylina, często w połączeniu z kwasem klawulanowym, należy do najczęściej stosowanych antybiotyków w weterynarii owiec. Preparaty zawierające amoksycylinę w postaci trójwodnej, takie jak Betamox L.A., są zarejestrowane do stosowania u owiec i podawane domięśniowo w dawkach ustalonych według masy ciała zwierzęcia. Działanie bakteriobójcze amoksycyliny wynika z hamowania syntezy ściany komórkowej bakterii poprzez wiązanie się z białkami wiążącymi penicylinę (PBPs), co prowadzi do lizy komórek bakteryjnych.

Penicylina prokainowa stanowi klasyczny antybiotyk o długotrwałym działaniu, stosowany w leczeniu zakażeń wywołanych przez bakterie Gram-dodatnie. Połączenie penicyliny prokainowej z dihydrostreptomycyną rozszerza spektrum działania preparatu, obejmując również niektóre bakterie Gram-ujemne. Cefalosporyny, reprezentowane przez cefacetryl, cefaleksynę i cefazolin, charakteryzują się szerokim spektrum działania i dobrą skutecznością w leczeniu ciężkich infekcji bakteryjnych, szczególnie tych wywołanych przez szczepy oporne na standardowe penicyliny.

Tetracykliny i ich zastosowanie

Oksytetracyklina należy do grupy tetracyklin stosowanych w weterynarii owiec od dziesięcioleci. Preparat ten wykazuje działanie bakteriostatyczne poprzez hamowanie syntezy białek bakteryjnych na poziomie rybosomów. Dostępne są formulacje długodziałające do podania domięśniowego, zapewniające utrzymanie stężenia terapeutycznego przez przedłużony czas. Doksycyklina, tetracyklina drugiej generacji, charakteryzuje się lepszą biodostępnością i dłuższym działaniem niż oksytetracyklina, co pozwala na rzadsze dawkowanie.

Sulfonamidy i ich połączenia

Sulfadiazyna w połączeniu z trimetoprimem stanowi synergistyczną kombinację o szerokim spektrum działania bakteriobójczego. Preparat ten jest skuteczny przeciwko wielu patogenom wywołującym choroby układu oddechowego, pokarmowego oraz moczowego u owiec. Dawkowanie typowo wynosi 5 mg trimetoprimu na 25 mg sulfadiazyny na kilogram masy ciała, podawane co 12 godzin przez okres określony przez lekarza weterynarii.

Zwalczanie inwazji pasożytniczych u owiec

Pasożyty wewnętrzne i zewnętrzne stanowią jedno z największych wyzwań w hodowli owiec, prowadząc do znacznych strat ekonomicznych poprzez obniżenie przyrostów masy ciała, spadek jakości wełny oraz zwiększoną śmiertelność, szczególnie wśród jagniąt. Strategia zwalczania pasożytów powinna obejmować zarówno leczenie zwierząt z objawami klinicznymi, jak i regularne odrobaczanie profilaktyczne całego stada.

Leki przeciw nicieniom żołądkowo-jelitowym

Nicienie żołądkowo-jelitowe, w tym przedstawiciele rodzajów Haemonchus, Ostertagia, Trichostrongylus i Nematodirus, stanowią najczęstszą grupę pasożytów wewnętrznych u owiec. Zakażenie objawia się postępującym chudnięciem, biegunką, anemią, osłabieniem oraz słabą jakością wełny. Młode zwierzęta są szczególnie podatne na ciężkie przebiegi inwazji, mogące prowadzić do śmierci z wyczerpania.

Iwermektyna, makrocykliczny lakton należący do grupy awermektyn, stanowi substancję czynną o szerokim spektrum działania endektocydowego, zwalczającą zarówno pasożyty wewnętrzne, jak i zewnętrzne. Mechanizm działania iwermektyny opiera się na paraliżowaniu układu nerwowo-mięśniowego pasożytów poprzez zwiększenie przepuszczalności błon komórkowych dla jonów chlorkowych, co prowadzi do śmierci i eliminacji pasożyta z organizmu gospodarza. Iwermektynę podaje się podskórnie w dawce dostosowanej do masy ciała owcy.

Istotne ostrzeżenie: Awermektyny, w tym iwermektyna, mogą nie być dobrze tolerowane u gatunków niedocelowych i mogą być niebezpieczne dla środowiska. Produkt należy stosować ostrożnie, z zachowaniem wszystkich zaleceń weterynaryjnych dotyczących dawkowania i okresów karencji.

Albendazol, fenbendazol i mebendazol reprezentują grupę benzimidazoli, które działają poprzez hamowanie polimeryzacji tubuliny w komórkach pasożytów, zaburzając funkcjonowanie ich aparatu mitotycznego i prowadząc do śmierci. Preparaty te wykazują skuteczność przeciwko dorosłym postaciom nicieni, larwom oraz jajom. Leczenie przewlekłych lub masywnych inwazji może wymagać wielodniowego podawania leku lub powtórzenia kuracji po określonym czasie.

Leki przeciw motylicy wątrobowej

Fascioloza, wywoływana przez motylicę wątrobową (Fasciola hepatica), jest poważną chorobą pasożytniczą owiec, prowadzącą do uszkodzenia wątroby, przewlekłych biegunek, obrzęków, anemii oraz osłabienia. Owce zarażają się podczas wypasu na wilgotnych pastwiskach, gdzie bytują pośredni żywiciele motylicy – ślimaki z rodzaju Lymnaea. Preparat przeciwprzywrowy klorsulom oraz nitroksynil są stosowane w leczeniu fasciolozy. Terapia wymaga prawidłowego dawkowania oraz kontroli skuteczności leczenia poprzez badanie kału pod kątem obecności jaj motylicy.

Leki przeciw tasiemcom

Tasiemce, takie jak Moniezia expansa oraz tasiemiec kręćkowy (Taenia multiceps, forma dorosła bytuje u psów, forma larwalna u owiec), mogą powodować problemy zdrowotne u owiec. W przypadku cenourozy, spowodowanej larwami tasiemca kręćkowego lokalizującymi się w mózgu, owce wykazują objawy neurologiczne, w tym ruchy maneżowe, ślepotę, zanik kości czaszki oraz niezborność ruchów. Leczenie chirurgiczne jest możliwe, ale profilaktyka, obejmująca regularne odrobaczanie psów w gospodarstwie, jest kluczowa dla zapobiegania tej chorobie.

Prazykwantel to substancja czynna skuteczna przeciwko tasiemcom, powodująca skurcz ich mięśni i uszkodzenie oskórka, co prowadzi do śmierci pasożyta. Niklosamid działa poprzez odsprzęganie fosforylacji oksydacyjnej w mitochondriach tasiemca.

Profilaktyka i leczenie klostridoz u owiec

Klostridioza to grupa ciężkich chorób zakaźnych wywoływanych przez bakterie z rodzaju Clostridium, które wytwarzają toksyny odpowiedzialne za gwałtowny przebieg choroby i wysoką śmiertelność. Do najważniejszych klostridoz u owiec należą wągrzyca (Clostridium chauvoei), enterotoksemia (Clostridium perfringens typ C i D), tężec (Clostridium tetani) oraz czarna choroba (Clostridium novyi).

Szczepienia ochronne przeciwko klostridiozom

Szczepionki przeciwko klostridiozom stanowią najbardziej skuteczną metodę profilaktyki tych śmiertelnych chorób. Dostępne są szczepionki wielowalentne, chroniące jednocześnie przed kilkoma serotypami bakterii Clostridium. Program szczepień powinien obejmować podstawową immunizację jagniąt w odpowiednim wieku, z zachowaniem interwałów między dawkami, oraz regularne szczepienia przypominające u owiec dorosłych.

Schemat szczepień podstawowych u jagniąt zazwyczaj obejmuje dwie dawki szczepionki podawane w odstępie 4-6 tygodni, rozpoczynając od wieku około 8-12 tygodni życia. Owce dorosłe powinny otrzymywać dawki przypominające raz w roku, najlepiej przed sezonem największego ryzyka (wiosna, przed wypasem). Owce ciężarne szczepione są na 4-6 tygodni przed spodziewanym porodem, co zapewnia przekazanie przeciwciał matczynych jagniętom poprzez siare, chroniąc je w pierwszych tygodniach życia.

Leczenie tężca

Tężec jest ciężką chorobą układu nerwowego wywoływaną przez neurotoksynę (tetanospazminę) wytwarzaną przez Clostridium tetani. Do zakażenia dochodzi przez zanieczyszczenie ran ziemią lub odchodami zawierającymi przetrwalniki bakterii. Objawy obejmują zwiększone napięcie mięśniowe, skurcze, sztywność oraz charakterystyczny uśmiech sardoniczny. Leczenie przeżuwaczy, w tym owiec, nie daje efektów, w związku z czym chore zwierzęta są zazwyczaj poddawane ubojowi sanitarnemu. Dlatego profilaktyka poprzez szczepienia ochronne jest absolutnie kluczowa.

Leczenie zapalenia wymienia u owiec mlecznych

Mastitis u owiec mlecznych stanowi poważny problem zdrowotny i ekonomiczny, prowadząc do obniżenia wydajności mlecznej, pogorszenia jakości mleka oraz w ciężkich przypadkach do uszkodzenia wymienia lub śmierci zwierzęcia. Zakażenia mogą mieć charakter kliniczny, z wyraźnymi objawami (obrzęk, bolesność, zaczerwienienie wymienia, zmiany w mleku), lub podkliniczny, gdzie jedynym wykładnikiem jest podwyższona liczba komórek somatycznych w mleku.

Etiologia i diagnostyka

Najczęstszymi czynnikami etiologicznymi zapalenia wymienia u owiec są bakterie z rodzaju Staphylococcus (gronkowiec złocisty, gronkowce koagulazo-ujemne), Streptococcus (paciorkowce), Escherichia coli oraz Mannheimia haemolytica. Diagnostyka powinna obejmować badanie kliniczne wymienia, ocenę mleka oraz posiew bakteriologiczny z określeniem lekowrażliwości.

Antybiotykoterapia mastitis

Leczenie zapalenia wymienia wymaga szybkiego wdrożenia antybiotykoterapii, optymalnie na podstawie antybiogramu. Ze względu na konieczność zachowania mikroflory żwacza, antybiotyki u owiec podaje się głównie w iniekcjach domięśniowych lub podskórnych. Stosowane substancje czynne obejmują amoksycylinę z kwasem klawulanowym, kloksacylinę, cefalosporyny oraz penicylinę prokainową.

Preparaty dowymieniowe, aplikowane bezpośrednio do chorej ćwiartki wymienia, zawierają antybiotyki w postaci maści lub zawiesiny. Ich zastosowanie wymaga przestrzegania zasad aseptyki – dokładnego wydojenia chorej ćwiartki, oczyszczenia i dezynfekcji końcówki strzyku oraz sterylnego wprowadzenia tuby. Preparaty mogą zawierać dodatkowo glikokortykosteroidy, takie jak prednizolon, które działają przeciwzapalnie i przeciwbólowo.

Leczenie wspomagające i profilaktyka

Oprócz antybiotykoterapii zaleca się stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), które łagodzą ból, zmniejszają stan zapalny i obrzęk. Regularne dojenie chorej ćwiartki, najlepiej ręczne lub z pomocą cielęcia, pomaga w usuwaniu zmienionej wydzieliny i stymuluje układ odpornościowy. Profilaktyka zapalenia wymienia obejmuje zapewnienie odpowiednich warunków higienicznych, właściwą technikę dojenia, dezynfekcję strzyków po doju oraz odpowiednie żywienie wspierające układ odpornościowy owiec.

Glikokortykosteroidy w praktyce weterynaryjnej

Deksametazon jest jednym z najczęściej stosowanych glikokortykosteroidów w weterynarii owiec. Preparat Dexasone, zawierający deksametazon w postaci roztworu do wstrzykiwań, jest stosowany w leczeniu stanów zapalnych, alergii, wstrząsu anafilaktycznego oraz wspomagająco w ciężkich zakażeniach bakteryjnych. Dawka dla owiec wynosi zazwyczaj 1 ml na 25 kg masy ciała (0,08 mg deksametazonu/kg m.c.), podawana domięśniowo lub powoli dożylnie.

Mechanizm działania glikokortykosteroidów obejmuje hamowanie syntezy i uwalniania mediatorów zapalnych, stabilizację błon komórkowych, zmniejszenie przepuszczalności naczyń włosowatych oraz działanie immunosupresyjne. Te właściwości czynią je skutecznymi w leczeniu ostrych stanów zapalnych, alergii oraz chorób autoimmunologicznych. Należy jednak pamiętać, że stosowanie kortykosteroidów wiąże się z ryzykiem działań niepożądanych, w tym osłabienia odporności, spowolnienia gojenia ran oraz zaburzeń metabolicznych.

Przeciwwskazania do stosowania deksametazonu u owiec obejmują przewlekłe infekcje, grzybice systemowe, ostatni trymestr ciąży u przeżuwaczy (ryzyko wczesnego porodu lub poronienia), cukrzycę oraz choroby wirusowe. Nie należy stosować glikokortykosteroidów jednocześnie lub w bezpośredniej bliskości szczepień ochronnych, gdyż osłabiają one odpowiedź immunologiczną.

Leki wpływające na układ rozrodczy

Prawidłowe funkcjonowanie układu rozrodczego jest kluczowe dla efektywności hodowli owiec. Hormony i leki wpływające na czynność macicy oraz jajników są stosowane w synchronizacji rui, indukcji porodu, leczeniu zaburzeń poporodowych oraz poprawie płodności stada.

Oksytocyna

Oksytocyna to hormon peptydowy wydzielany przez tylny płat przysadki mózgowej, który powoduje skurcz mięśni gładkich macicy oraz komórek mioepitelialnych gruczołu mlekowego. W praktyce weterynaryjnej oksytocyna jest stosowana do indukcji i wspomagania porodu, leczenia zatrzymania łożyska, atoni macicy oraz ułatwienia oddawania mleka. Preparat podaje się domięśniowo lub podskórnie w dawkach ustalonych indywidualnie przez lekarza weterynarii.

Prostaglandyny

Prostaglandyna F2alfa (dinoprost, kloprostenol) wywołuje luteolizę, czyli regresję ciałka żółtego na jajniku, co prowadzi do spadku stężenia progesteronu i umożliwia wystąpienie rui. Preparaty prostaglandyn stosowane są w synchronizacji rui u owiec, co pozwala na planowanie kryć w optymalnym czasie. Prostaglandyny są również używane w leczeniu zaburzeń układu rozrodczego, takich jak cysty jajnikowe czy przewlekłe zapalenie macicy.

Witaminy i suplementacja mineralna

Odpowiednia suplementacja witamin i mikroelementów ma kluczowe znaczenie dla utrzymania zdrowia owiec, szczególnie w okresach zwiększonego zapotrzebowania, takich jak ciąża, laktacja, intensywny wzrost oraz w okresie zimowym, gdy dostęp do pasz zielonych jest ograniczony.

Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach

Witamina A jest niezbędna dla prawidłowego wzrostu, reprodukcji oraz funkcjonowania układu odpornościowego. Niedobór witaminy A prowadzi do zaburzeń wzroku, problemów rozrodczych oraz zwiększonej podatności na infekcje. Witamina D reguluje gospodarką wapniowo-fosforanową i jest kluczowa dla prawidłowego rozwoju kośćca oraz funkcjonowania układu mięśniowego. Niedobór witaminy D może prowadzić do krzywicy u jagniąt oraz osteomalacji u owiec dorosłych.

Witamina E działa jako przeciwutleniacz, chroniąc komórki przed uszkodzeniem przez wolne rodniki. W połączeniu z selenem odgrywa kluczową rolę w zapobieganiu białej chorobie mięśni u jagniąt oraz problemom rozrodczym u owiec dorosłych. Istotna różnica: owce są znacznie bardziej wrażliwe na nadmiar miedzi niż kozy czy bydło. Dlatego preparaty mineralne przeznaczone dla owiec muszą zawierać niższe stężenia miedzi, aby uniknąć zatrucia.

Lizawki i bloki mineralne

Lizawki solne wzbogacone w selen, magnez, cynk oraz inne mikroelementy, takie jak Multi-lisal Se, stanowią wygodną formę suplementacji. Owce mają swobodny dostęp do lizawek i pobierają je według własnych potrzeb fizjologicznych. Regularna kontrola spożycia oraz stan zdrowia stada pozwalają na ocenę skuteczności suplementacji.

Leki stosowane w zaburzeniach układu pokarmowego

Zaburzenia trawienia u owiec mogą wynikać z niewłaściwego żywienia, gwałtownych zmian diety, zakażeń bakteryjnych lub pasożytniczych. Wzdęcie żwacza, atonia przedżołądków, biegunki oraz zaparcia wymagają odpowiedniej interwencji farmakologicznej oraz modyfikacji żywienia.

Elektrolity i preparaty nawadniające

W przypadku biegunek, odwodnienia lub zatruć niezbędne jest wyrównanie gospodarki wodno-elektrolitowej. Preparaty elektrolitowe zawierające sód, potas, chlorki oraz glukozę mogą być podawane doustnie w łagodnych przypadkach lub dożylnie w stanach zaawansowanego odwodnienia. Płynoterapia jest kluczowa w leczeniu ciężkich infekcji, takich jak colimastitis (zapalenie wymienia wywołane przez E. coli), gdzie dochodzi do znacznej utraty płynów i zaburzeń elektrolitowych zagrażających życiu.

Probiotyki i preparaty wspomagające mikroflorę żwacza

Po antybiotykoterapii lub w przypadku zaburzeń fermentacji w żwaczu zaleca się stosowanie probiotyków zawierających żywe kultury bakterii fermentacji mlekowej oraz drożdże. Preparaty te wspomagają odbudowę prawidłowej mikroflory żwacza, stabilizują pH oraz poprawiają procesy trawienne. Dodatkowo można stosować enzymy trawienne oraz preparaty witaminowe wspierające regenerację nabłonka przewodu pokarmowego.

Zasady odrobaczania stad owiec

Odrobaczanie owiec powinno być przeprowadzane strategicznie, w oparciu o badania kału pod kątem obecności jaj pasożytów oraz wiedzę o cyklu rozwojowym pasożytów na danym terenie. Złota zasada mówi, że owce należy odrobaczać minimum 2 razy w roku: przed rozpoczęciem sezonu pastwiskowego (wiosną) oraz po jego zakończeniu (jesienią). Odrobaczenie wiosenne i jesienne najlepiej przeprowadzać dwoma różnymi substancjami czynnymi, aby zapobiec rozwojowi oporności pasożytów na dany preparat.

Jagnięta można bezpiecznie odrobaczać już po 2. tygodniu życia, stosując preparaty dostosowane do ich masy ciała i wieku. Młode zwierzęta wymagają częstszego odrobaczania ze względu na większą podatność na inwazje pasożytnicze. Najkorzystniejsze jest jednoczesne odrobaczenie całego stada, co wymaga doboru preparatu odpowiedniego pod kątem okresu karencji (szczególnie u owiec mlecznych) oraz spektrum zwalczanych pasożytów.

Korzyści z regularnego odrobaczania obejmują lepsze przyrosty masy ciała, większe spożycie paszy, wyższą wydajność mleczną u owiec mlecznych, lepszą jakość wełny oraz ogólnie zdrowsze i silniejsze zwierzęta.

Okresy karencji i bezpieczeństwo produktów pochodzenia owczego

Każdy produkt leczniczy weterynaryjny stosowany u owiec, od których pozyskuje się mięso, mleko lub wełnę przeznaczoną do produkcji lanoliny, ma określony okres karencji. Okres karencji to czas, który musi upłynąć od ostatniego podania leku do momentu, gdy produkty pochodzenia zwierzęcego mogą być bezpiecznie przeznaczone do spożycia przez ludzi lub dalszego przetwarzania. Przestrzeganie okresów karencji jest obowiązkowe i regulowane przepisami prawa, mające na celu ochronę konsumentów przed pozostałościami leków w żywności.

Informacje o okresach karencji dla mleka i mięsa znajdują się w ulotce każdego produktu leczniczego weterynaryjnego oraz są dostępne w Rejestrze Produktów Leczniczych prowadzonym przez Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Hodowcy muszą prowadzić dokładną dokumentację stosowanych leków, dat podania oraz przestrzegać okresów karencji przed oddaniem zwierząt do uboju lub mleka do skupu.

Bibliografia

1. Borgsteede FH. The efficacy and persistent anthelmintic effect of ivermectin in sheep. Vet Parasitol. 1993;48(1-4):229-236. DOI: 10.1016/0304-4017(93)90012-c PMID: 8291186
2. Mavrogianni VS, Menzies PI, Fragkou IA, Fthenakis GC. Principles of mastitis treatment in sheep and goats. Vet Clin North Am Food Anim Pract. 2011;27(1):115-120. DOI: 10.1016/j.cvfa.2010.10.010 PMID: 21215895
3. Borobia M, Villanueva-Saz S, Ruiz de Arcaute M, Fernández A, Verde MT, González JM, Navarro T, Benito AA, Arnal JL, De Las Heras M, Ortín A. Copper Poisoning, a Deadly Hazard for Sheep. Animals (Basel). 2022;12(18):2388. DOI: 10.3390/ani12182388 PMID: 36139248