Leki stosowane u kóz

Kozy należą do małych przeżuwaczy, których hodowla w Polsce cieszy się rosnącą popularnością zarówno w gospodarstwach ekologicznych, jak i w chowie przydomowym. Podobnie jak inne zwierzęta gospodarskie, kozy wymagają właściwej opieki weterynaryjnej oraz stosowania odpowiednich produktów leczniczych w przypadku zachorowania. Farmakoterapia u kóz opiera się na szerokiej gamie leków weterynaryjnych, obejmujących preparaty przeciwbakteryjne, przeciwpasożytnicze, przeciwzapalne oraz preparaty wspierające układ pokarmowy i rozrodczy. Ze względu na specyfikę fizjologii przeżuwaczy, dobór odpowiednich substancji czynnych oraz droga ich podania mają kluczowe znaczenie dla skuteczności leczenia i bezpieczeństwa zwierząt.

Specyfika farmakoterapii u kóz jako przeżuwaczy

Kozy, jako przeżuwacze, posiadają złożony układ pokarmowy składający się z czterech komór żołądka: żwacza, siatkówki, książeczki oraz trawieńca. Ta specyficzna budowa anatomiczna ma istotny wpływ na farmakokinetykę stosowanych leków. Przedżołądki, w szczególności żwacz, zawierają bogatą mikroflorę bakteryjną, która odgrywa fundamentalną rolę w procesach trawiennych. Mikroorganizmy bytujące w żwaczu są niezwykle wrażliwe na działanie wielu substancji czynnych, zwłaszcza antybiotyków podawanych doustnie.

Z tego powodu w farmakoterapii kóz preferowane są iniekcje domięśniowe lub podskórne, które omijają układ pokarmowy i nie niszczą korzystnej mikroflory żwacza. Podawanie antybiotyków doustnie może prowadzić do zaburzeń trawienia, atoni przedżołądków, a w konsekwencji do poważnych problemów zdrowotnych, takich jak wzdęcie czy zakwaszenie żwacza. Temperatura ciała kóz w normie wynosi od 38,5 do 40,0 stopni Celsjusza, a częstość oddechów kształtuje się na poziomie 12-20 na minutę, co należy uwzględniać przy ocenie stanu klinicznego zwierzęcia przed wdrożeniem terapii.

Leki przeciwbakteryjne stosowane u kóz

Antybiotykoterapia stanowi podstawę leczenia zakażeń bakteryjnych u kóz, obejmujących między innymi zapalenie wymienia (mastitis), zapalenie płuc, infekcje układu moczowego oraz powikłania bakteryjne w przebiegu chorób wirusowych. Wybór odpowiedniego antybiotyku powinien być poprzedzony wykonaniem posiewu bakteriologicznego oraz antybiogramu, co pozwala na precyzyjne dobranie substancji czynnej do konkretnego patogenu.

Penicyliny i pochodne beta-laktamowe

Penicyliny należą do najczęściej stosowanych antybiotyków w weterynarii małych przeżuwaczy. Amoksycylina, często w połączeniu z kwasem klawulanowym, wykazuje szerokie spektrum działania przeciwko bakteriom Gram-dodatnim i wielu Gram-ujemnym. Preparat Betamox L.A. w postaci zawiesiny do wstrzykiwań zawiera 150 mg amoksycyliny (w postaci trójwodnej) na 1 ml i jest zarejestrowany do stosowania u owiec, co w praktyce weterynaryjnej oznacza możliwość jego zastosowania także u kóz. Amoksycylina działa bakteriobójczo poprzez hamowanie syntezy ściany komórkowej bakterii, co prowadzi do lizy komórek bakteryjnych.

Kloksacylina i oksacylina stanowią grupę półsyntetycznych penicylin, które są szczególnie skuteczne w leczeniu zakażeń wywołanych przez bakterie wytwarzające beta-laktamazy, w tym gronkowce. Te substancje znajdują zastosowanie głównie w leczeniu zapalenia wymienia, zarówno w okresie laktacji, jak i zasuszenia. Cefalosporyny pierwszej generacji, takie jak cefacetryl i cefaleksyna, oraz nowszej generacji, reprezentowane przez cefazolin, charakteryzują się jeszcze szerszym spektrum działania i są stosowane w przypadkach oporności na standardowe penicyliny.

Tetracykliny

Tetracykliny, w tym oksytetracyklina i doksycyklina, należą do antybiotyków o działaniu bakteriostatycznym, hamującym syntezę białek bakteryjnych poprzez wiązanie się z podjednostką 30S rybosomu. Preparaty te wykazują szerokie spektrum działania przeciwko bakteriom Gram-dodatnim, Gram-ujemnym, riketsjiom, chlamydiom oraz mykoplazm

om. W Polsce dostępne są preparaty długodziałające do podania domięśniowego, które zapewniają utrzymanie stężenia terapeutycznego przez dłuższy czas. Doksycyklina, często stosowana w połączeniu z ryfampicyną (preparat Doreen), znajduje zastosowanie w leczeniu ciężkich infekcji dróg oddechowych oraz powikłań bakteryjnych.

Aminoglikozydy i makrolidy

Neomycyna i streptomycyna należą do aminoglikozydów stosowanych w weterynarii, często w preparatach złożonych do leczenia zakażeń przewodu pokarmowego i dróg oddechowych. Ze względu na nefrotoksyczność aminoglikozydów, ich stosowanie wymaga ostrożności i monitorowania funkcji nerek. Erytromycyna, przedstawiciel makrolidów, działa bakteriostatycznie poprzez hamowanie syntezy białek bakteryjnych i jest stosowana w leczeniu zakażeń dróg oddechowych oraz jako alternatywa dla penicylin u zwierząt z nadwrażliwością.

Leki przeciwpasożytnicze u kóz

Inwazje pasożytnicze stanowią jedno z najpoważniejszych zagrożeń zdrowotnych w hodowli kóz, prowadząc do znacznych strat produkcyjnych poprzez spadek przyrostów masy ciała, obniżenie wydajności mlecznej oraz zwiększoną śmiertelność, szczególnie wśród młodych zwierząt. Program deworminzacji powinien być dostosowany do specyfiki gospodarstwa i obejmować zarówno leczenie zwierząt z objawami klinicznymi, jak i profilaktykę całego stada.

Leki przeciw nicieniom

Iwermektyna stanowi substancję czynną z grupy makrolidowych laktonów, będącą endektocydem o szerokim spektrum działania przeciw pasożytom wewnętrznym i zewnętrznym. Mechanizm jej działania polega na paraliżowaniu mięśni pasożytów poprzez wpływ na układ nerwowy, co prowadzi do ich śmierci i eliminacji z organizmu żywiciela. Iwermektyna jest skuteczna przeciwko glistom żołądkowo-jelitowym, robakom płucnym, świerzbowcom oraz wszom. Preparat podaje się podskórnie w dawce ustalonej przez lekarza weterynarii, dostosowanej do masy ciała zwierzęcia.

Benzimiazole, reprezentowane przez albendazol, mebendazol i fenbendazol, działają poprzez hamowanie polimeryzacji tubuliny, co zaburza funkcjonowanie aparatu mitotycznego komórek pasożytów. Substancje te wykazują skuteczność przeciwko dorosłym postaciom nicieni oraz ich larwom, a także przeciwko niektórym przyworom i tasiemcom. Albendazol znajduje szczególne zastosowanie w leczeniu inwazji tasiemcem kręćkowym, powodującym cenurozę – chorobę objawiającą się objawami neurologicznymi.

Leki przeciw przyworom

Motylica wątrobowa (Fasciola hepatica) stanowi istotny problem w hodowli kóz wypasanych na wilgotnych pastwiskach. Zakażenie objawia się postępującym chudnięciem, osłabieniem, bladością błon śluzowych oraz obrzękami. W leczeniu fasciolozy stosuje się specyficzne substancje przeciwprzywrowe, takie jak klorsulom czy nitroksynil. Terapia wymaga prawidłowego dawkowania oraz powtarzania zabiegów zgodnie z cyklem rozwojowym pasożyta, aby skutecznie wyeliminować zarówno postacie dojrzałe, jak i młodociane.

Leki przeciw tasiemcom

W przypadku inwazji tasiemców stosuje się prazykwantel, substancję powodującą skurcz mięśni pasożyta, uszkodzenie jego oskórka i śmierć. Preparaty zawierające niklosamid są alternatywą, działającą poprzez odsprzęganie fosforylacji oksydacyjnej w mitochondriach tasiemca. Leczenie powinno być połączone z profilaktyką obejmującą odrobaczanie psów w gospodarstwie, które stanowią źródło zakażenia dla przeżuwaczy.

Leczenie zapalenia wymienia u kóz

Zapalenie gruczołu mlekowego (mastitis) jest jedną z najczęstszych i najbardziej uciążliwych chorób u kóz mlecznych, powodującą znaczne straty ekonomiczne związane z obniżeniem wydajności mlecznej, pogorszeniem jakości mleka oraz kosztami leczenia. Mastitis może przebiegać w formie klinicznej, z wyraźnymi objawami miejscowymi i ogólnymi, lub w formie podklinicznej, gdzie jedynym symptomem jest wzrost liczby komórek somatycznych w mleku.

Obraz kliniczny i diagnostyka

Objawy kliniczne zapalenia wymienia u kóz obejmują powiększenie, zaczerwienienie, obrzęk i bolesność wymienia, podwyższoną temperaturę miejscową, obecność stwardnień i guzków w tkance gruczołu mlekowego. Mleko z chorej ćwiartki zawiera skrzepy, płatki, śluz, może być mętne, przezroczyste lub zawierać domieszki krwi czy ropy. Zwierzę wykazuje obniżony apetyt, letarg, może wystąpić gorączka. Temperatura ciała może wzrosnąć powyżej 40 stopni Celsjusza, co wskazuje na ciężki przebieg infekcji.

Diagnostyka laboratoryjna polega na badaniu mleka, w którym ocenia się liczbę komórek somatycznych oraz wykonuje posiew bakteriologiczny w celu identyfikacji patogenu. Najczęstszymi czynnikami etiologicznymi są bakterie z rodzaju Staphylococcus (gronkowiec złocisty, gronkowce koagulazo-ujemne), Streptococcus (paciorkowce), Escherichia coli oraz inne bakterie Gram-ujemne.

Terapia antybiotykowa

Leczenie mastitis u kóz wymaga szybkiego wdrożenia antybiotykoterapii, najlepiej na podstawie wyników posiewu i antybiogramu. Ze względu na konieczność uniknięcia uszkodzenia mikroflory żwacza, antybiotyki podaje się domięśniowo, a nie doustnie. W przypadku ostrego zapalenia wymienia stosuje się preparaty zawierające amoksycylinę z kwasem klawulanowym, penicylinę prokainową, kloksacylinę lub cefalosporyny.

Preparaty dowymieniowe, zawierające antybiotyk w postaci maści lub zawiesiny, wprowadza się bezpośrednio do zmienionych chorobowo ćwiartek wymienia po uprzednim starannym wydojeniu. Tuba dowymieniowa powinna być aplikowana w warunkach aseptycznych, po dokładnym zdezynfekowaniu końcówki strzyku. Przykładami są preparaty Mastiet-forte oraz Tetra-delta, które oprócz kompleksu antybiotyków zawierają prednizolon – glikokortykosteroid o działaniu przeciwzapalnym i przeciwbólowym.

W terapii mastitis stosuje się także następujące schematy leczenia:

• Doksycyklina w połączeniu z ryfampicyną (preparat Doreen) – podawana domięśniowo przez 5-7 dni
• Cefazolin – 1 gram (1 fiolka) dwa razy dziennie przez 5 dni, rozcieńczany bezpośrednio przed podaniem
• Połączenie streptomycyny i penicyliny – w przypadku zakażeń mieszanych

Leczenie wspomagające

Równolegle do antybiotykoterapii zaleca się stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), które łagodzą ból, zmniejszają obrzęk i hamują proces zapalny. Preparaty zawierające meloksykam, ketoprofen czy flunixynę megluminową są powszechnie stosowane w weterynarii przeżuwaczy. Dodatkowo, w celu zwiększenia wydajności mleka i ułatwienia opróżnienia wymienia, podaje się oksytocynę raz dziennie.

Maści zewnętrzne, zawierające mentol, kamforę, jod lub ichtiol, wspomagają leczenie poprzez działanie chłodzące, przeciwbólowe i przeciwzapalne. Maści rozgrzewające znajdują zastosowanie w przewlekłych postaciach zapalenia wymienia, poprawiając ukrwienie i przyspieszając proces zdrowienia. Istotnym elementem terapii jest również odpowiednie żywienie – zaleca się ograniczenie koncentratów oraz soczystej paszy, aby zmniejszyć wydajność mleczną i odciążyć chory gruczół.

Glikokortykosteroidy i leki przeciwzapalne

Glikokortykosteroidy stanowią ważną grupę leków stosowanych w leczeniu stanów zapalnych, reakcji alergicznych oraz chorób autoimmunologicznych u kóz. Deksametazon jest jednym z najczęściej wykorzystywanych kortykosteroidów w weterynarii. Preparat Dexasone, zawierający deksametazon w postaci roztworu do wstrzykiwań, podaje się domięśniowo lub powoli dożylnie w dawce 1 ml na 25 kg masy ciała (co odpowiada 0,08 mg deksametazonu na kg masy ciała).

Mechanizm działania glikokortykosteroidów opiera się na hamowaniu procesu zapalnego poprzez zmniejszenie przepuszczalności naczyń włosowatych, stabilizację błon lizosomowych oraz hamowanie uwalniania mediatorów zapalnych, takich jak prostaglandyny i leukotrieny. Kortykosteroidy wykazują również działanie immunosupresyjne, co może być korzystne w chorobach autoimmunologicznych, ale jednocześnie zwiększa ryzyko infekcji. Dlatego ich stosowanie wymaga ostrożności i nie powinno odbywać się jednocześnie ze szczepieniami ochronnymi.

Prednizolon, inny przedstawiciel glikokortykosteroidów, znajduje zastosowanie w leczeniu alergii, zapaleń stawów, chorób skóry oraz jako element terapii wspomagającej w ciężkich stanach zapalnych. Długotrwałe stosowanie kortykosteroidów może prowadzić do działań niepożądanych, takich jak poliuria (zwiększone oddawanie moczu), polidypsja (zwiększone pragnienie), polifagia (wzrost łaknienia), osłabienie gojenia się ran oraz zwiększona podatność na infekcje.

Leki wpływające na układ pokarmowy

Ze względu na specyfikę układu pokarmowego przeżuwaczy, zaburzenia trawienia stanowią częsty problem w hodowli kóz. Wzdęcie żwacza, atonia przedżołądków, biegunki czy zaparcia wymagają odpowiedniej interwencji farmakologicznej.

Preparaty prokinetyczne

Metoklopramid działa poprzez blokowanie receptorów dopaminowych D2 oraz pobudzanie receptorów serotoninowych 5-HT4, co przyspiesza opróżnianie żołądka i poprawia motorykę przewodu pokarmowego. Lek ten znajduje zastosowanie w leczeniu nudności, wymiotów oraz zaburzeń motoryki żołądkowo-jelitowej. Podaje się go domięśniowo lub dożylnie w dawkach ustalonych przez lekarza weterynarii.

Probiotyki i preparaty wspomagające mikroflorę

Po antybiotykoterapii lub w przypadku zaburzeń trawienia zaleca się podawanie probiotyków, które wspomagają odbudowę prawidłowej mikroflory żwacza i jelit. Preparaty zawierające żywe kultury bakterii, takie jak Lactobacillus czy Bifidobacterium, oraz drożdże Saccharomyces cerevisiae, poprawiają procesy fermentacyjne w żwaczu i stabilizują pH. Dodatkowo stosuje się także enzymy trawienne oraz preparaty zawierające witaminy z grupy B, które syntetyzowane są przez mikroflorę żwacza i są niezbędne do prawidłowego metabolizmu.

Elektrolity i preparaty nawadniające

W przypadku biegunek, odwodnienia czy zatruć niezbędne jest wyrównanie gospodarki wodno-elektrolitowej. Preparaty elektrolitowe, zawierające sód, potas, chlorki oraz glukozę, podaje się doustnie lub dożylnie, w zależności od stopnia odwodnienia. Płynoterapia odgrywa kluczową rolę w leczeniu ciężkich infekcji, takich jak colimastitis, gdzie dochodzi do utraty płynów i zaburzeń elektrolitowych.

Witaminy i preparaty mineralne

Prawidłowe żywienie kóz wymaga suplementacji witamin i mikroelementów, szczególnie w okresach zwiększonego zapotrzebowania, takich jak ciąża, laktacja czy intensywny wzrost. Witaminy A, D, E oraz z grupy B odgrywają kluczową rolę w utrzymaniu zdrowia, prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego oraz procesów metabolicznych.

Selen i witamina E działają synergistycznie jako przeciwutleniacze, chroniąc komórki przed uszkodzeniem przez wolne rodniki. Niedobór selenu prowadzi do białej choroby mięśni u koźląt oraz problemów rozrodczych u dorosłych zwierząt. Lizawki solne wzbogacone w selen, takie jak Multi-lisal Se, stanowią wygodną formę suplementacji mikroelementów. Miedź jest niezbędna do prawidłowego wzrostu, jednak u owiec jej nadmiar jest toksyczny, dlatego preparaty przeznaczone dla tych zwierząt muszą zawierać niższe stężenia miedzi niż produkty dla kóz czy bydła.

Leki stosowane w zaburzeniach rozrodu

Zdrowie rozrodcze ma kluczowe znaczenie dla efektywności hodowli kóz. Hormony i leki wpływające na czynność macicy są stosowane w synchronizacji rui, indukcji porodu oraz leczeniu zaburzeń poporodowych.

Oksytocyna

Oksytocyna jest hormonem peptydowym wydzielanym przez przysadkę mózgową, który powoduje skurcz mięśniówki gładkiej macicy oraz komórek mioepitelialnych gruczołu mlekowego. W praktyce weterynaryjnej stosuje się ją do indukcji i wspomagania porodu, leczenia zatrzymania łożyska, atoni macicy oraz w celu ułatwienia wydajania mleka przy zapaleniu wymienia. Oksytocynę podaje się domięśniowo lub podskórnie w dawkach ustalonych przez lekarza weterynarii.

Prostaglandyny

Prostaglandyna F2alfa (dinoprost, kloprostenol) wywołuje luteolizę, czyli regresję ciałka żółtego, co prowadzi do obniżenia poziomu progesteronu i umożliwia wystąpienie rui. Preparaty prostaglandyn są stosowane w programach synchronizacji rui, leczeniu cyst jajnikowych oraz indukcji poronienia w przypadkach wskazań medycznych. Stosowanie tych leków wymaga przestrzegania środków ostrożności, gdyż mogą one wywoływać skurcze macicy również u kobiet w ciąży mających kontakt z preparatem.

Szczepionki i profilaktyka

Profilaktyka poprzez szczepienia ochronne stanowi najskuteczniejszą metodę zapobiegania chorobom zakaźnym w stadach kóz. Dostępne są szczepionki przeciwko klostridiozom, takim jak wągrzyca, tężec czy enterotoksemia. Szczepienia młodych zwierząt powinny być rozpoczynane w odpowiednim wieku, z zachowaniem interwałów między dawkami oraz regularnymi przypominającymi szczepieniami u zwierząt dorosłych. Glikokortykosteroidy nie powinny być stosowane jednocześnie lub w bezpośredniej bliskości szczepień ochronnych, gdyż osłabiają odpowiedź immunologiczną.

Okresy karencji i bezpieczeństwo żywności

Każdy produkt leczniczy weterynaryjny stosowany u zwierząt, od których lub z których pozyskuje się żywność, ma określony okres karencji – czas, jaki musi upłynąć od zakończenia podawania leku do momentu, gdy mleko lub mięso mogą być przeznaczone do spożycia przez ludzi. Przestrzeganie okresów karencji jest obowiązkowe i ma na celu zapewnienie bezpieczeństwa żywności poprzez uniknięcie obecności pozostałości leków w produktach spożywczych. Informacje o okresach karencji znajdują się w ulotkach produktów leczniczych oraz w Rejestrze Produktów Leczniczych prowadzonym przez Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych.

Przepisywanie i przechowywanie leków weterynaryjnych

Produkty lecznicze weterynaryjne mogą być stosowane wyłącznie na podstawie recepty wystawionej przez lekarza weterynarii, który przeprowadził badanie kliniczne zwierzęcia lub stada. Recepta weterynaryjna musi zawierać identyfikację zwierzęcia lub grupy zwierząt, dane właściciela, datę wydania, dane lekarza, nazwę przepisywanego produktu wraz z substancją czynną, dawkowanie oraz okres karencji. Leki powinny być przechowywane zgodnie z zaleceniami producenta, z dala od źródeł ciepła i światła, w miejscu niedostępnym dla dzieci i zwierząt. Po upływie terminu ważności preparaty nie mogą być stosowane i powinny zostać przekazane do właściwego punktu utylizacji.

Zasada kaskady w farmakoterapii weterynaryjnej

Ze względu na ograniczoną liczbę produktów leczniczych weterynaryjnych zarejestrowanych specyficznie dla kóz, w praktyce weterynaryjnej stosuje się zasadę kaskady. Zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/6, lekarz weterynarii może w uzasadnionych przypadkach przepisać lek przeznaczony dla innego gatunku zwierzęcia lub lek stosowany w medycynie ludzkiej. Zasada ta umożliwia elastyczne podejście do terapii, jednak wymaga od lekarza odpowiedzialności za prawidłowe dawkowanie, ustalenie okresu karencji oraz monitoring bezpieczeństwa leczenia.

Bibliografia

1. Fajt VR. Drug laws and regulations for sheep and goats. Vet Clin North Am Food Anim Pract. 2011;27(1):1-21. DOI: 10.1016/j.cvfa.2010.10.006 PMID: 21215886
2. Martin KL, Clapham MO, Davis JL, Baynes RE, Lin Z, Vickroy TW, Riviere JE, Tell LA. Extralabel drug use in small ruminants. J Am Vet Med Assoc. 2018;253(8):1001-1009. DOI: 10.2460/javma.253.8.1001 PMID: 30272520
3. Mavrogianni VS, Menzies PI, Fragkou IA, Fthenakis GC. Principles of mastitis treatment in sheep and goats. Vet Clin North Am Food Anim Pract. 2011;27(1):115-120. DOI: 10.1016/j.cvfa.2010.10.010 PMID: 21215895
4. Smith JS, Schleining J, Plummer P. Pain Management in Small Ruminants and Camelids: Analgesic Agents. Vet Clin North Am Food Anim Pract. 2021;37(1):1-16. DOI: 10.1016/j.cvfa.2020.12.001 PMID: 33541693
5. Riggio V, Peña Fernández R, Finocchiaro R, van Kaam JB. Genetic selection for reproductive performance and milk composition in dairy sheep. Animal. 2022;16(Suppl 1):100470. DOI: 10.1016/j.animal.2022.100470 PMID: 35227560