Farmakoterapia w hodowli kaczek – kompleksowy przewodnik po lekach weterynaryjnych
Farmakoterapia kaczek stanowi istotny element nowoczesnej hodowli drobiu, obejmujący zarówno profilaktykę, jak i leczenie najczęstszych schorzeń występujących w stadach. Chociaż kaczki charakteryzują się naturalną odpornością i są uważane za dość wytrzymałe ptaki, narażone są na szereg chorób bakteryjnych, wirusowych, grzybiczych oraz pasożytniczych, które mogą prowadzić do znacznych strat ekonomicznych w hodowli. Skuteczne wykorzystanie weterynaryjnych produktów leczniczych wymaga nie tylko znajomości dostępnych preparatów, ale przede wszystkim właściwej diagnostyki, przestrzegania zaleceń lekarza weterynarii oraz stosowania się do obowiązujących przepisów dotyczących stosowania leków u zwierząt przeznaczonych do produkcji żywności. W artykule przedstawiamy kompleksowy przegląd substancji czynnych i preparatów weterynaryjnych stosowanych w leczeniu kaczek, ze szczególnym uwzględnieniem wskazań terapeutycznych, zasad dawkowania oraz kluczowych aspektów bezpieczeństwa farmakoterapii.

Regulacje prawne dotyczące stosowania leków u kaczek
Stosowanie produktów leczniczych u kaczek podlega ścisłym regulacjom unijnym i krajowym. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, antybiotyki i inne leki przeciwbakteryjne mogą być stosowane wyłącznie z przepisu i pod nadzorem lekarza weterynarii. Kaczki, jako zwierzęta służące do produkcji żywności, wymagają przestrzegania okresów karencji, czyli czasu, który musi upłynąć między podaniem ostatniej dawki leku a ubojem lub pobieraniem produktów pochodzenia zwierzęcego do spożycia.
Od lutego 2023 roku obowiązuje rozporządzenie wykonawcze Komisji Europejskiej określające środki przeciwdrobnoustrojowe zarezerwowane wyłącznie do leczenia zakażeń u ludzi. Wykluczono ze stosowania weterynaryjnego wiele antybiotyków, w tym cefalosporyny trzeciej i czwartej generacji, fluorochinolony ostatniej generacji oraz niektóre makrolidy. Decyzja ta ma na celu ograniczenie zjawiska antybiotykoodporności i zachowanie skuteczności kluczowych antybiotyków w medycynie ludzkiej.
W sytuacji gdy brak jest zarejestrowanych produktów leczniczych dla kaczek, lekarze weterynarii mogą stosować tzw. kaskadę terapeutyczną, czyli wykorzystanie leków zarejestrowanych dla innych gatunków lub nawet preparatów przeznaczonych dla ludzi, pod warunkiem przestrzegania odpowiednich okresów karencji.
Choroby wymagające farmakoterapii u kaczek
Najczęstsze jednostki chorobowe występujące w hodowli kaczek można podzielić na kilka głównych kategorii, z których każda wymaga odmiennego podejścia terapeutycznego.
Choroby bakteryjne
Zakażenia bakteryjne stanowią jedną z najpoważniejszych przyczyn zachorowalności i padnięć w stadach kaczek. Do najczęściej diagnozowanych schorzeń bakteryjnych należą salmonelloza, pastereloza i kolibakterioza. Salmonelloza wywoływana przez bakterie z rodzaju Salmonella może być przenoszona przez zakażoną paszę, wodę, powietrze oraz jaja wylęgowe. Choroba manifestuje się niespecyficznymi objawami, takimi jak apatia, zapalenie spojówek, wycieki z nosa i oczu oraz niedowład kończyn.
Pastereloza, powodowana przez bakterie z rodzaju Pasteurella multocida, rozwija się szczególnie w stadach utrzymywanych w niekorzystnych warunkach środowiskowych przy obniżonej odporności ptaków. Charakterystyczne objawy to apatia, brak apetytu oraz obrzęki stawów uniemożliwiające wstawanie. Bakterie bytują w układzie pokarmowym i oddechowym, a ich zjadliwość wzrasta przy spadku odporności organizmu.
Kolibakterioza wywołana przez szczepy Escherichia coli pojawia się w warunkach złej higieny, prowadząc do biegunek, zahamowania rozwoju układu rozrodczego i pogorszenia wskaźników reprodukcyjnych.
Choroby pasożytnicze
Kokcydioza stanowi jedno z najpoważniejszych zagrożeń w hodowli kaczek. Choroba wywoływana przez pierwotniaki z rodzaju Eimeria atakuje jelito cienkie młodych osobników, prowadząc do charakterystycznych objawów, takich jak żółtobiały kał, objawy nerwowe obejmujące paraliż kończyn i niemożność utrzymania równowagi. Kokcydioza może powodować bardzo wysoką śmiertelność, zwłaszcza w stadach utrzymywanych w złych warunkach zoohigienicznych, przy zbyt dużej obsadzie i nieprawidłowym żywieniu.
Choroby pasożytnicze wywołane przez pasożyty wewnętrzne, takie jak nicienie, przywry i tasiemce, występują głównie na fermach z dostępem do zbiorników wodnych. Pasożyty przedostają się do organizmu kaczki poprzez zjedzenie żywicieli pośrednich, takich jak ślimaki czy skorupiaki. Objawy obejmują biegunkę, niedokrwistość, apatię, niedowład kończyn oraz zahamowanie nieśności.
Pasożyty zewnętrzne, w tym pchły, piórojady, świerzbowce i roztocza, uszkadzają skórę i upierzenie, ułatwiając penetrację innych drobnoustrojów chorobotwórczych do organizmu.
Choroby grzybicze
Kaczki wykazują szczególną podatność na zakażenia grzybicze. Aflatoksykoza rozwija się po spożyciu paszy skażonej mikotoksynami produkowanymi przez grzyby. Stopień nasilenia choroby zależy od ilości spożytej zanieczyszczonej paszy, a objawy obejmują apatię, charakterystyczne wygięcie szyi, biegunkę i niedowład kończyn przy bardzo wysokiej śmiertelności.
Kandidiaza wywoływana przez Candida albicans rozwija się najczęściej po terapii antybiotykowej osłabiającej organizm. Charakterystyczne objawy to szarozielony nalot w jamie dziobowej i na języku, zmiany skórne oraz symptomy nerwowe, takie jak zarzucanie głową lub skrzywienie szyi.
Aspergiloza, zwana również pleśniawką, powodowana jest przez grzyby z rodzaju Aspergillus bytujące w wilgotnej ściółce. Grzyby przenoszone są drogą pokarmową i oddechową, a choroba rozwija się szybko, powodując wysoką śmiertelność w ciągu kilku dni od zakażenia.
Leczenie farmakologiczne chorób bakteryjnych
Antybiotyki fluorochinolonowe
Enrofloksacyna stanowi jeden z najczęściej stosowanych antybiotyków w leczeniu zakażeń bakteryjnych u drobiu, w tym kaczek. Jest to fluorochinolon działający bakteriobójczo poprzez hamowanie bakteryjnej gyrazy DNA, enzymu warunkującego tworzenie spirali nici DNA. Preparat wykazuje wysoką skuteczność przeciwko bakteriom Gram-ujemnym, takim jak Escherichia coli, Salmonella, Pasteurella multocida, oraz bakteriom atypowym, takim jak Mycoplasma.
Enrofloksacyna dostępna jest w postaci roztworu do podawania doustnie w wodzie do picia, co znacznie ułatwia podawanie leku w dużych stadach. Standardowe dawkowanie wynosi 10 mg enrofloksacyny na kilogram masy ciała na dobę przez okres 3-5 dni. Ze względu na formę podania w wodzie do picia, kluczowe jest monitorowanie spożycia płynów i dostosowanie stężenia roztworu leczniczego do dziennej konsumpcji wody przez ptaki.
Preparaty zawierające enrofloksacynę, takie jak Roxacin, Enflocyna czy Ganadexil, są zarejestrowane głównie dla kur i indyków, jednak w ramach kaskady terapeutycznej mogą być stosowane również u kaczek. Ważne jest przestrzeganie okresu karencji przed ubojem, który zazwyczaj wynosi 4-5 dni. Preparatu nie wolno stosować u ptaków znoszących jaja przeznaczone do spożycia przez ludzi.
Należy pamiętać, że enrofloksacyna nie powinna być stosowana profilaktycznie, a tylko w przypadkach potwierdzonych zakażeń bakteryjnych wrażliwych na ten antybiotyk. Wzrastająca oporność bakterii Escherichia coli na fluorochinolony stanowi poważny problem w hodowli drobiu i wymaga ostrożnego stosowania tej grupy antybiotyków.
Penicyliny i beta-laktamy
Amoksycylina należy do grupy penicylin o szerokim spektrum działania, skutecznych przeciwko wielu bakteriom Gram-dodatnim i niektórym Gram-ujemnym. W hodowli drobiu stosowana jest głównie w leczeniu pasterelozy i kolibacylozy. Preparaty takie jak Solamocta i Rhemox zawierają amoksycylinę w postaci trójwodnej i są przeznaczone do podawania w wodzie do picia.
W przypadku kaczek brojlerów amoksycylina wykorzystywana jest w leczeniu zakażeń wywołanych przez szczepy Pasteurella spp. i Escherichia coli wrażliwe na ten antybiotyk. Dawkowanie i długość kuracji powinny być ustalone przez lekarza weterynarii w oparciu o ciężkość zakażenia i masę ciała ptaków.
Sulfamidy i leki skojarzone
Sulfamidy stanowią grupę leków przeciwbakteryjnych, które w połączeniu z antybiotykami wykazują działanie synergistyczne. W leczeniu pastereloz u kaczek stosuje się często skojarzenie antybiotyków z sulfamidami, co pozwala na osiągnięcie lepszych efektów terapeutycznych. Preparaty takie jak Pen-Strep, łączące penicylinę ze streptomycyną, znajdują zastosowanie w leczeniu schorzeń wywołanych przez drobnoustroje wrażliwe na te substancje.
Kokcydiostatyki w profilaktyce i leczeniu kokcydiozy
Kokcydioza wymaga szczególnego podejścia terapeutycznego ze względu na swoją przewlekłą naturę i wysoką śmiertelność. Podstawą profilaktyki są kokcydiostatyki, czyli preparaty chemiczne lub jonoforowe hamujące rozmnażanie pierwotniaków z rodzaju Eimeria.
Kokcydiostatyki jonoforowe
Kokcydiostatyki jonoforowe to produkty fermentacji grzybów z rodzaju Streptomyces i Actinomadura. Do najczęściej stosowanych należą salinomycyna, narazyna i monenzyna. Charakteryzują się one działaniem hamującym rozwój kokcydiów na różnych etapach ich cyklu życiowego. W intensywnej hodowli kaczek brojlerów kokcydiostatyki jonoforowe podawane są zazwyczaj przez cały okres odchowu z wyłączeniem okresu karencji wynoszącego 3-7 dni przed ubojem.
Ważnym aspektem stosowania kokcydiostatyków jonoforowych jest konieczność ich rotacji lub wymiennego stosowania w celu zapobiegania rozwojowi oporności pierwotniaka. Zaleca się zmianę preparatu co 2-3 cykle produkcyjne lub stosowanie programu wymiennego, w którym różne kokcydiostatyki podawane są w różnych fazach odchowu.
Kokcydiostatyki chemiczne
Kokcydiostatyki chemiczne, takie jak robenidyna, klopidol i amprol, są związkami syntetycznymi o działaniu kokcydiobójczym. Stosowane są przede wszystkim w klinicznych przypadkach choroby, gdy konieczne jest szybkie i silne działanie terapeutyczne. W przeciwieństwie do kokcydiostatyków jonoforowych, preparaty chemiczne wykazują bardziej bezpośrednie działanie pierwotniakobójcze.
Preparaty ziołowe o działaniu kokcydiostatycznym
Coraz większą popularność zdobywają naturalne preparaty ziołowe o działaniu kokcydiostatycznym. Produkty takie jak Kokcidin, Cocciblock czy Emanox zawierają kompozycje naturalnych ekstraktów roślinnych z tymianku, czosnku, oregano, mięty, rozmarynu i innych ziół. Preparaty te wykazują działanie bakteriostatyczne oraz immunostymulujące, poprawiając ogólną kondycję ptaków i zmniejszając podatność na infekcje bakteryjne.
Zaletą preparatów ziołowych jest brak okresu karencji oraz możliwość stosowania przez cały okres chowu. Kokcidin stosuje się w dawce 1 ml na litr wody do picia przez 3-4 dni, z powtarzaniem cyklu co 4 tygodnie w ramach profilaktyki. Preparaty te są szczególnie cenione w produkcji ekologicznej, gdzie stosowanie syntetycznych kokcydiostatyków jest ograniczone lub zabronione.
Leki przeciwpasożytnicze
Preparaty przeciwko pasożytom wewnętrznym
W leczeniu robaczych inwazji u kaczek stosuje się przede wszystkim preparaty zawierające adypinian piperazyny. Substancja ta działa przeciwko nicieniom, paraliżując pasożyty i ułatwiając ich wydalenie z przewodu pokarmowego. Leki podawane są zazwyczaj z paszą, a po zakończeniu terapii zaleca się podanie preparatu witaminowego w celu wsparcia regeneracji organizmu.
W przypadku bardziej złożonych inwazji pasożytniczych, obejmujących przywry i tasiemce, konieczne może być zastosowanie preparatów o szerszym spektrum działania, takich jak eprynomektyna czy inne awermektyny, pod ścisłym nadzorem lekarza weterynarii.
Preparaty przeciwko pasożytom zewnętrznym
W zwalczaniu pasożytów zewnętrznych, takich jak pchły, piórojady i roztocza, stosuje się preparaty fosforoorganiczne działające jako insektycydy. Środki te rozpylane są w pomieszczeniach, gdzie przebywają kaczki, charakteryzując się wysoką skutecznością przy stosunkowo niskiej toksyczności dla ptaków. Kluczowe jest dokładne odkurzenie i dezynfekcja kurnika przed aplikacją preparatu oraz przestrzeganie zaleceń producenta dotyczących częstotliwości stosowania.
Leki przeciwgrzybicze
W leczeniu zakażeń grzybiczych u kaczek stosuje się preparaty o działaniu fungicydowym lub fungistatycznym. W przypadku kandidiazy efektywny jest nystatyna, antybiotyk polienowy dodawany do paszy przez okres 2 tygodni. Preparat ten działa miejscowo w przewodzie pokarmowym, nie wchłaniając się do krwioobiegu, co czyni go bezpiecznym w stosowaniu.
W leczeniu aspergilozy wykorzystuje się preparaty zawierające siarczan miedzi i jodek potasu, podawane w postaci roztworu. Kluczowe znaczenie ma jednak profilaktyka, obejmująca odkażanie pomieszczeń i aparatów wylęgowych, zapewnienie dobrej wentylacji oraz utrzymanie suchej i czystej ściółki.
Leki mukolityczne i wspomagające układ oddechowy
Tudomax to przykład preparatu mukolitycznego stosowanego w przypadku dużej ilości wydzieliny w drogach oddechowych. Zawiera bromoheksynę w dawce 10 mg na gram preparatu. Bromoheksyna działa poprzez zwiększenie wydzielania płynnego śluzu, co ułatwia odkrztuszanie i oczyszczanie dróg oddechowych. Preparat podawany jest doustnie w wodzie do picia.
Suplementacja witaminowa i mineralna
Niedobory witaminowo-mineralne mogą prowadzić do szeregu schorzeń u kaczek, wymagających suplementacji. Niedobór witaminy D powoduje krzywicę manifestującą się zaburzeniami przemiany mineralnej, deformacjami kości i osłabieniem kończyn. W leczeniu stosuje się preparaty witaminy D3, olej rybny, mączkę kostną i kredę paszową, zapewniając jednocześnie dostęp do światła słonecznego lub naświetlania lampami ultrafioletowymi.
Niedobór witamin z grupy B objawia się problemami neurologicznymi, takimi jak niedowłady, przykurcze czy zarzucanie głowy na grzbiet. W takich przypadkach konieczne jest podawanie preparatów witaminowych zawierających kompleks witamin B, najlepiej w formie iniekcji, a następnie uzupełnianie diety o produkty bogate w te witaminy.
Brak witaminy B12 prowadzi do anemii, opóźnienia rozwoju i wzrostu młodych osobników oraz problemów z produkcją jaj. Suplementacja powinna obejmować wątróbkę, mączkę kostną lub rybną oraz produkty mleczne.
Zasady bezpieczeństwa stosowania leków u kaczek
Stosowanie produktów leczniczych u kaczek wymaga przestrzegania kilku podstawowych zasad bezpieczeństwa. Po pierwsze, leki powinny być stosowane wyłącznie na podstawie diagnozy i zaleceń lekarza weterynarii. Samodzielne podawanie antybiotyków czy innych leków może prowadzić do rozwoju oporności bakteryjnej, zatruć lub niepowodzenia terapeutycznego.
Po drugie, kluczowe jest przestrzeganie okresów karencji przed ubojem lub pobieraniem produktów pochodzenia zwierzęcego. Okresy te są różne dla poszczególnych leków i wahają się od kilku dni do kilku tygodni. Nieprzestrzeganie karencji może prowadzić do pozostałości leków w mięsie i jajach, stanowiąc zagrożenie dla zdrowia konsumentów.
Po trzecie, ważne jest właściwe przechowywanie leków zgodnie z zaleceniami producenta, zazwyczaj w temperaturze poniżej 20-25°C, w miejscu chronionym przed światłem i wilgocią. Produkty po otwarciu mają ograniczony okres ważności, który należy bezwzględnie przestrzegać.
Tabela: Najczęściej stosowane substancje czynne w leczeniu kaczek
| Substancja czynna |
Grupa farmakologiczna |
Główne wskazania |
Okres karencji |
| Enrofloksacyna |
Fluorochinolon |
Salmonelloza, kolibakterioza, pastereloza, mykoplazmozy |
4-5 dni |
| Amoksycylina |
Penicylina |
Pastereloza, kolibakterioza |
3-5 dni |
| Salinomycyna |
Kokcydiostatyk jonoforowy |
Kokcydioza (profilaktyka) |
3-7 dni |
| Robenidyna |
Kokcydiostatyk chemiczny |
Kokcydioza (leczenie) |
3-5 dni |
| Adypinian piperazyny |
Lek przeciwpasożytniczy |
Nicienie |
7-10 dni |
| Nystatyna |
Antybiotyk polienowy |
Kandidiaza |
5-7 dni |
| Bromoheksyna |
Mukolityk |
Schorzenia układu oddechowego |
Brak |
Tabela: Najczęstsze choroby kaczek i substancje czynne pierwszego wyboru
| Choroba |
Czynnik etiologiczny |
Substancje czynne pierwszego wyboru |
Dawkowanie podstawowe |
| Salmonelloza |
Salmonella spp. |
Enrofloksacyna |
10 mg/kg mc/dobę przez 3-5 dni |
| Pastereloza |
Pasteurella multocida |
Enrofloksacyna, amoksycylina |
10 mg/kg mc/dobę przez 3-5 dni |
| Kolibakterioza |
Escherichia coli |
Enrofloksacyna, amoksycylina |
10 mg/kg mc/dobę przez 3-5 dni |
| Kokcydioza |
Eimeria spp. |
Salinomycyna, robenidyna, preparaty ziołowe |
Według zaleceń producenta |
| Kandidiaza |
Candida albicans |
Nystatyna, jodek potasu |
2 tygodnie w paszy |
| Aspergiloza |
Aspergillus spp. |
Siarczan miedzi, jodek potasu |
Roztwór w wodzie przez 5-7 dni |
Czy mogę samodzielnie kupić antybiotyki dla moich kaczek?
Nie. Antybiotyki i inne leki przeciwbakteryjne dla zwierząt mogą być stosowane wyłącznie z przepisu lekarza weterynarii. Samodzielne podawanie antybiotyków może prowadzić do rozwoju oporności bakteryjnej i niepowodzenia leczenia. Lekarz weterynarii musi najpierw postawić diagnozę, określić wrażliwość drobnoustrojów na antybiotyk i wystawić odpowiednią receptę weterynaryjną.
Jak długo przed ubojem należy przerwać podawanie leków kaczkom?
Okres karencji zależy od zastosowanego leku i waha się zazwyczaj od 3 do 7 dni, choć w przypadku niektórych preparatów może być dłuższy. Informacja o okresie karencji znajduje się w ulotce preparatu i na etykiecie. Przestrzeganie karencji jest obowiązkowe, aby w mięsie nie pozostały resztki leków, które mogłyby stanowić zagrożenie dla zdrowia konsumentów.
Czy można stosować u kaczek leki przeznaczone dla kur lub indyków?
W przypadku braku preparatów zarejestrowanych specjalnie dla kaczek, lekarz weterynarii może zastosować tzw. kaskadę terapeutyczną, czyli wykorzystać leki zarejestrowane dla innych gatunków drobiu. Wymaga to jednak zachowania ostrożności w dawkowaniu i wydłużenia okresu karencji. Nigdy nie należy samodzielnie podawać kaczkom leków przeznaczonych dla innych gatunków bez konsultacji z lekarzem weterynarii.
Jakie są różnice między kokcydiostatykami jonoforowymi a chemicznymi?
Kokcydiostatyki jonoforowe są produktami fermentacji grzybów i stosowane są przede wszystkim profilaktycznie, dodawane do paszy przez cały okres odchowu. Działają hamująco na różne stadia rozwojowe kokcydiów. Kokcydiostatyki chemiczne to związki syntetyczne o działaniu bardziej bezpośrednim, stosowane głównie w leczeniu klinicznych przypadków kokcydiozy. Kokcydiostatyki chemiczne mogą być bardziej toksyczne przy przedawkowaniu, ale działają szybciej.
Czy preparaty ziołowe są równie skuteczne jak syntetyczne kokcydiostatyki?
Preparaty ziołowe, takie jak Kokcidin czy Emanox, wykazują skuteczność w profilaktyce kokcydiozy, szczególnie gdy są stosowane regularnie od wczesnych etapów odchowu. Są jednak mniej skuteczne w leczeniu zaawansowanych przypadków klinicznych kokcydiozy w porównaniu z syntetycznymi kokcydiostatykami. Ich główną zaletą jest bezpieczeństwo stosowania, brak okresu karencji oraz dodatkowe działanie immunostymulujące i bakteriostatyczne.
Jak rozpoznać, że kaczki wymagają leczenia antybiotykiem?
Objawy sugerujące konieczność interwencji weterynaryjnej to: apatia, brak apetytu, osowiałość, biegunka (szczególnie z krwią), wycieki z oczu i nosa, trudności w oddychaniu, niedowład kończyn, obrzęki stawów czy nagłe padnięcia. Jednak ostateczną decyzję o zastosowaniu antybiotyku powinien podjąć lekarz weterynarii po przeprowadzeniu badania klinicznego i ewentualnie badań laboratoryjnych.
Czy można jednocześnie stosować kilka różnych leków u kaczek?
Jednoczesne stosowanie różnych leków może prowadzić do interakcji farmakologicznych. Na przykład enrofloksacyna nie powinna być stosowana jednocześnie z tetracyklinami, makrolidami czy niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi ze względu na możliwość reakcji antagonistycznych lub działań niepożądanych. Wszelkie terapie skojarzone powinny być prowadzone wyłącznie pod nadzorem lekarza weterynarii.
Jakie są konsekwencje nieprzestrzegania okresów karencji?
Nieprzestrzeganie okresów karencji może prowadzić do obecności pozostałości leków w mięsie i jajach, co stanowi zagrożenie dla zdrowia konsumentów. Produkty takie nie mogą być dopuszczone do obrotu, a hodowca może ponieść konsekwencje prawne i finansowe. Kontrole weterynaryjne regularnie badają próbki mięsa i jaj na obecność pozostałości leków.
Czy kaczki mogą wykształcić odporność na kokcydiostatyki?
Tak, pierwotniaki z rodzaju Eimeria mogą wykształcić odporność na stosowane kokcydiostatyki, szczególnie gdy ten sam preparat jest używany przez długi czas. Dlatego zaleca się stosowanie programów rotacyjnych (zmiana kokcydiostatyka co 2-3 cykle produkcyjne) lub wymiennych (stosowanie różnych kokcydiostatyków w różnych fazach odchowu).
Kiedy należy stosować profilaktykę, a kiedy leczenie?
Profilaktyka powinna być stosowana rutynowo w przypadku kokcydiozy (kokcydiostatyki w paszy), szczepień przeciwko chorobom wirusowym oraz suplementacji witaminowo-mineralnej. Leczenie antybiotykami powinno być wdrażane tylko w przypadku rozpoznania zakażenia bakteryjnego, na podstawie diagnozy lekarza weterynarii. Profilaktyczne stosowanie antybiotyków jest zabronione i przyczynia się do rozwoju oporności bakteryjnej.
Bibliografia
- Dhama K, Kumar N, Saminathan M, Tiwari R, Karthik K, Kumar MA, Palanivelu M, Shabbir MZ, Malik YS, Singh RK. Duck virus enteritis (duck plague) – a comprehensive update. Vet Q. 2017;37(1):57-80. DOI: 10.1080/01652176.2017.1298885 PMID: 28320263
- Pattison M, McMullin P, Bradbury JM, Alexander DJ. Poultry Diseases. 6th ed. Philadelphia: Saunders Ltd; 2007. ISBN: 9780702028625
- Swayne DE, Boulianne M, Logue CM, McDougald LR, Nair V, Suarez DL. Diseases of Poultry. 14th ed. Hoboken: Wiley-Blackwell; 2019. ISBN: 9781119371168
- Chapman HD, Barta JR, Blake D, Gruber A, Jenkins M, Smith NC, Suo X, Tomley FM. A selective review of advances in coccidiosis research. Adv Parasitol. 2013;83:93-171. DOI: 10.1016/B978-0-12-407705-8.00002-1 PMID: 23876872
- Apinda N, Nambooppha B, Rittipornlertrak A, Tankaew P, Punyapornwithaya V, Nair V, Sawada T, Sthitmatee N. Protection against fowl cholera in ducks immunized with a combination vaccine containing live attenuated duck enteritis virus and recombinant Pasteurella multocida outer membrane protein H. Avian Pathol. 2020;49(3):221-229. DOI: 10.1080/03079457.2019.1711020 PMID: 31899951